پ1- قرب الاسناد ... حضرت صادق از پدران بزرگوار خود عليه السّلام نقل نموده كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرموده: عبادت هر چه مخفىتر و پنهانتر باشد اجر و ثوابش بيشتر است. اقول در باب مواعظ متفرقه گفته خواهد شد (در آن حديث كه وحى الهى را به يكى از انبياء نقل نموده) كه عمل صالح و نيكى كه بنده در نهان و خفاء او را انجام داده است خداوند متعال قطعا او را آشكار خواهد ساخت و علاوه بر اجر اخروى چنين بندهاى را در دنيا محبوب مردم خواهد نمود.پ 2- ثواب الاعمال ... عباس بن هلال گويد شنيدم از حضرت رضا عليه السّلام كه ميفرمود عمل نيك پنهان برابر با 70 عمل است و كسى كه علنا عمل زشت را انجام دهد خداوند او را رسوا مينمايد و كسى كه معصيت را پنهان مرتكب شود خداوند از او ميگذرد.پ 3- صحيفه رضويّه حضرت رضا از پدران بزرگوار خود عليهم السّلام نقل نموده كه على عليه السّلام فرمود از گنجهاى بهشت مخفى داشتن عمل و صبر و پايدارى در برابر حوادث ناگوار و اظهار نكردن مصيبت و ناراحتىها است.
در كتاب تمحيص هم از جابر بن عبد اللَّه از على عليه السّلام چنين نقل شده.پ 4- اختصاص از عالم (موسى بن جعفر عليه السّلام) فرمود پنهانكننده عمل 70 برابر ثواب دارد و كسى كه در آشكار انجام دهد يك ثواب دارد پنهانكننده گناه مورد بخشش خداوندى است و آشكاركننده گناه بدبخت و رسوا است.پ 5- امالى شيخ طوسى ... حضرت رضا عليه السّلام فرمود: كسى كه مشهور بعبادت باشد او را در دين خودش پاك و بىغل و غش ندانيد كه خدا شهرت بعبادت و شهرت به
لباس را مبغوض دارد. سپس فرمود: خداوند متعال بر مردم در شبانه روز فقط هفده ركعت نماز واجب كرده هر كس كه آنها را انجام دهد از غير آنها مورد سؤال واقع نميشود.
پيغمبر اكرم صلّى اللَّه عليه و آله دو برابر آنها را (34 ركعت) بر آنها اضافه نمود كه اگر نقصانى در فرائض و نمازهاى واجب رخ دهد و كمبودى از حيث خشوع و خضوع و آداب نماز پيدا شود با اين نوافل 34 ركعت جبران گردد. البته بديهى است كه خداوند براى نماز و روزه زيادى و مستحبى كسى را عذاب نميكند ولى اگر در رفتار و كردار خود بر خلاف سنت و روش اسلامى و دينى عمل نمايد مورد مواخذه و كيفر قرار ميگيرد.پ 6- عده الداعى از ائمه اطهار عليه السّلام چنين روايت شده كه عمل پنهان 70 برابر بر عمل آشكار فضيلت و برترى دارد.پ 7- ارشاد القلوب از مفضل بن صالح نقل شده كه گويد مولاى من حضرت صادق عليه السّلام فرمود: اى مفضل خداوند متعال بندگانى دارد كه از طريق پنهان و سر خالص با خدا معامله و ارتباط دارند خداوند هم بر خالص و نيكى و لطف محض خود را در مقابل آن معامله سرى بآنها عنايت ميفرمايد باين ترتيب كه در روز قيامت پرونده اعمال آنان سفيد و خالى ديده مىشود و چيزى در آن نوشته نيست ولى هنگامى كه در محضر ذات خداوندى قرار ميگيرند اين پروندهها از اعمال سرى و كارهاى نهانى كه انجام داده بودند پر و تا آخرين ستون نوشته مىشود. مفضل گويد عرضه داشتم اى مولاى من چگونه و چرا اين طور مينمايد؟ فرمود: خداوند متعال بطورى با اين بندگان خالص خود سرى و خصوصى است كه حتى اينها را بزرگترين دانسته كه ملائكه حافظ و نگهبان اعمال بر كارهاى خالص و سرى اينان مطلع شوند.پ 8- كافى ... حضرت صادق عليه السّلام فرمود: در تورات چنين نوشته شده:
يا بن آدم تفرّغ لعبادتى املأ قلبك غنى و لا اكلك الى طلبك و علىّ ان اسدّ فاقتك و املاء قلبك خوفا منّى و ان لا تفرّغ لعبادتى املأ قلبك شغلا بالدّنيا ثمّ لا اسدّ فاقتك و اكلك الى طلبك.
اى فرزند آدم خود را از افكار دنيوى فارغ و تهى گردان تا در نتيجه من هم بىنيازى درونى و قلبى بتو خواهم داد و تو را بخودت و كوشش و فعاليت خودت واگذار نخواهم نمود و بر من است كه نياز و احتياجات تو را تأمين نمايم و دل خود را از خوف و ترس از من آكنده نما و يا من قلب تو را از حالت و صفت با ارزش خوف و ترس از خود آكنده مينمايم. و اگر فارغ از هر گونه فكر و خالى از انديشههاى گوناگون بعبادت من نپردازى قلبت را از افكار دنيوى آكنده نموده و نياز و احتياجاتت را تأمين ننموده و تو را
به خودت واگذار خواهم كرد.پ بيان در قاموس گفته
تفرّغ
يعنى از هر رقم شغل و فكرى خالى و آزاد شده و معناى حديث اين مىشود كه خود را از افكار دنيوى و تمايلات و تعلقات آن فارغ و آزاد نما و لام
لعبادتى
براى علت و يا ظرفيت است
املأ قلبك غنى
يعنى احساس بىنيازى از مردم مينمائى و على بتشديد ياء جمله حاليه است و على بتخفيف ياء هم خوانده شده كه بحسب معنا عطف بر املاء باشد چون معناى املاء در واقع چنين است كه در مقابل قلبت را از احساس بىنيازى آكنده نمايم. البته اولى كه با تشديد روشنتر و بهتر است
و ان لا تفرّغ
ان شرطيّه و لا نافيه و اكلك بجزم خوانده مىشود.پ 9- ... كافى ابو جميله گويد حضرت صادق عليه السّلام فرمود: خداوند متعال ميفرمايد:
يا عبادى الصّدّيقين تنعّموا بعبادتى في الدّنيا فانّكم تتنعّمون بها في الآخرة.
اى بندگان راستين و با صدق و اخلاص من. با عبادت و پرستش من نعمت و لذت خود را در دنيا استيفاء نموده و بهرهمند شويد كه در آن جهان هم با همين عبادات خود بهرهمند و از نعمتهاى آخرت برخوردار خواهيد شد.پ توضيح ظاهرا باء
بعبادتى
براى صله است يعنى نعمت و لذتى كه در حال عبادت حاصل مىشود چون صدّيقين و مقرّبين درگاه الهى از عبادت خود لذت ميبرند و روح خود را تغذيه و تقويت مينمايند و اين بزرگترين لذتهاى روحى است براى آنان و گفته شده كه باء سببيّه است چون عبادت سبب توسعه رزق است همان گونه كه خداوند فرموده: وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً هر كه تقوى و پرهيزگارى داشته باشد خداوند راه گشايش و خروج از مضيقه براى او فراهم ميفرمايد ولى اين معنا بعيد است.
فانّكم تتنعّمون بها
يعنى در آن جهان از خود عبادت و پرستش حق لذت ميبريد كه عبادت حق در آن جهان هم از تمام لذات جسمانى گواراتر است چون اولياء و مقربين از لحاظ لذت روحى و انس بحق خدا را عبادت مينمايند نه از جهت تكليف و انجام وظيفه همچنان كه ملائكه غذا و خوراكشان تسبيح حق و شراب و آشاميدنى آنان تقديس و تنزيه او است و يا معناى اين جمله اين است كه شما بسبب عبادت دنيوى و يا بقدر آن و باندازه آن و يا در مقابل و عوض عبادت خود در آن جهان متنعم و بهرهمند خواهيد بود ولى معناى اول روشنتر است.پ 10- كافى ... عمرو بن جميع از حضرت صادق عليه السّلام نقل نموده كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمود:
افضل النّاس من عشق العبادة ...
با فضيلتترين مردم آن كسى است كه شيدا و دلباخته عبادت باشد و با آن هم آغوش و ملازم گردد و با دل و جان شيفته عبادت بوده و با فكر فارغ بدن و جسم خود را از انجام آن باز ندارد چنين شخصى نسبت به
زندگى دشوار يا آسان بىتفاوت است.پ بيان و توضيح عشق از باب تعب بكسر عين كه اسم مصدرش عشق مىشود بمعناى افراط در علاقه و محبت است يعنى عبادت را كه وسيله و سبب قرب و نزديكى بحق است و هدف حقيقى و واقعى انسان است شديدا و در حد كمال و افراط دوست دارد. و چه بسا ممكن است توهم شود كه عشق فقط در محور امور باطله و چيزهاى جسمانى و واهى استعمال مىشود بنا بر اين در مورد محبت بخداى سبحان و آنچه بخدا مربوط است بكار برده و استعمال مىشود ولى اين حديث خلاف اين مطلب را ميرساند و لفظ عشق در مورد محبت بعبادت خدا استعمال شده گر چه احتياط اين است كه اسمائى كه از واژه عشق گرفته مىشود و بلكه افعالى كه از اين ريشه ريخته مىشود در باره ذات مقدس او اطلاق نگردد البته بنا بر اينكه بگوئيم اسماء اللَّه توفيقى است يعنى ما حق نداشته باشيم الفاظ و اسمائى كه در قرآن و حديث در باره خدا اطلاق نشده آن اوصاف و اسماء را در باره آن ذات استعمال نمائيم گفته شده كه حكماء و فلاسفه در بخش حكمت و فلسفه طبيعى از كتب خود چنين گفتهاند كه عشق يك حالت انحراف طبيعت و مزاج است و نوعى جنون و ماليخوليا است ولى در بخش حكمت و فلسفه الهى نظر قاطع دادهاند كه عشق بزرگترين كمالات انسان و از عوامل مهم سعادت و خوشبختى است.
و چه بسا ممكن است توهم شود كه اين دو نظر با هم متخالف و متناقض است ولى اين توهم بىاساس و خيالى است باطل و واهى چون آن عشق و شيفتگى كه نكوهش شده و جنون و ماليخوليا تعبير شده آن عشق حيوانى جسمانى شهوانى است كه از غرائز حيوانى و تسليم شدن در برابر لذت و هواى نفس و اشباع شهوت و غريزه جنسى سرچشمه ميگيرد و قطعا اين حالت زيانبارترين حالت انسان است ولى آن عشقى كه از صفات و حالات پسنديده نفيس است عبارت است از آن حالت روحى و معنوى و انسانى (كه خود را فانى در برابر اراده مقصود خود مىبيند و از جسم و جان و هستى و تمام دنيا چشم پوشيده و فقط خدا را مىبيند لا غير) و نوع اول از عشق پس از سپرى شدن ايام هجران و محروميت و رسيدن ايام وصال و دستيابى بهدف فانى و نابود شده (بلكه ممكن است تبديل بانزجار و بىميلى شود) ولى نوع دوم از عشق نه تنها فناپذير نيست، بلكه تا ابد باقى و مستمر و قوىتر و شديدتر مىشود
على ما اصبح
يعنى هيچ باكى ندارد كه در چه حالتى داخل در صبح و وارد در روز مىشود.
على عسر ام على يسر
زندگى ناراحت و دشوار داشته باشد يا مرفّه و با توسعه و اين تعبير ميرساند كه ثروت و داشتن مال و مكنت منافاتى با عشق به عبارت و دوستى حق و خالى بودن و سالم ماندن دل از گرايش و علاقه بغير عبادت ندارد
آنچه كه مضر و منافى با اين حالت است علاقه قلبى و دلباختگى باين امور است.پ 11- كافى ... عيسى بن عبد اللَّه بحضرت صادق عليه السّلام عرضه داشت: فدايت شوم عبادت چگونه بايد باشد؟ فرمود اطاعت فرامين خدا با نيت حسنه و نيك از آن طرق و راههائى كه خود معين نموده و اطاعت الهى از آن وجوه انجام مىشود اى عيسى هنگامى ايمان تو صحيح و مورد قبول حق است كه ناسخ را از منسوخ بشناسى عرض كردم راه شناختن و تشخيص ناسخ از منسوخ چيست؟ فرمود آيا در برابر دستور امام تسليم كامل نيستى و آماده انجام فرمان او با كمال حسن نيت نيستى؟ و اگر اين امام از دنيا رحلت نمود و امام بعدى جانشين او شد آمادگى تام و حسن نيت در اطاعت او ندارى؟ عرضه داشتم چرا (قطعا در برابر امام تسليم هستم) فرمود همين است شناختن ناسخ از منسوخ.پ بيان و توضيح
(حسن النّية بالطّاعة)
ظاهرا معناى اين جمله اينست كه عبادت صحيح و قبول شده آن عبادتى است كه با نيت پاك و نيك و از هر گونه شائبه ريا، و خود نمائى و نظائر آن خالص باشد و با پيروى از دستورات ائمه و پيشوايان بر حق عليه السّلام انجام شود و ترتيب و كيفيت آن از همان وجوه و راههائى كه اطاعت خدا از آن طرق مىشود گرفته شود يعنى بدعت و بسليقه و راى خود نباشد، بلكه با ادله و براهين منطقى و بر حق و آثار و اخبار وارده صحيحه تطبيق نموده و يا اينكه اطاعت شخص باستناد دلائل و براهين روشن و واضح باشد كه در نتيجه از پيروى و انجام دستورات رهبران كفر و ضلالت اجتناب و دورى نموده باشد. و يا معنا اين باشد كه در انجام فرمان افرادى كه لازم الاطاعه هستند عزم راسخ و استوار داشته و در عين حال از طريقه مقرره در اطاعت عبادات خود را انجام دهد و بدعت و اعمال سليقه و رياء و خودنمائى را در اعمال خود داخل ننمايد و اين معنا با جملات بعدى كه در حديث هست مناسبتر است (كه در باره تسليم در برابر دستور ائمه عليهم السّلام صحبت شده) و گفته شده معناى اين جمله اين است كه انسان در اطاعت و فرمانبردارى معبود خود داراى حسن نيت باشد (نيّتش اين باشد كه تمام دستورات معبود خود را بطور كامل و بانگيزه خالص انجام دهد) بنا بر اين اگر توانست و فرصت اجازه داده كه بر طبق اين نيت حسنه خود اعمال را انجام دهد چه بهتر و گر نه آن مقدار از عبادت كه بر او واجب بوده با حسن نيت انجام داده است.
أ ليس تكون ...
كه در توضيح شناخت ناسخ و منسوخ فرموده. اين بيان با تفسيرى كه در آيه شريفه ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها وارد شده موافق و مؤيد آن است چون در اخبار و احاديث تفسير آيه فوق چنين آمده كه منظور از نسخ و بردن آيه و آوردن آيه ديگرى بهتر از آن و يا نظير آن بردن امامى از دنيا و انتصاب امام بعدى بجاى او كه آن امام بعدى بهتر و يا مانند امام
قبلى است. و گفته شده ممكن مقصود از لفظ الوجوه كه در اين حديث آمده
من الوجوه الّتى يطاع اللَّه منها
(عبادتش از آن راههائى كه اطاعت خدا از آن راهها مىشود) ائمه اطهار عليه السّلام هستند يكى پس از ديگرى چون بوسيله ارشاد و راهنمائى آنها انسان با طريق عبادت و راه بندگى آشنا مىشود و منظور از طاعة هم آن فرمانبرى و انجام وظيفهاى است كه با تعليم و توضيح آنان روشن شده و پيروى از آنان و تسليم در برابر اوامر آنان است و مقصود از حسن نيت اين است كه انسان از صميم قلب و از عمق جان بآنان علاقه و ارادت داشته و هيچ عاملى نتواند با اين حالت تسليم منازعه و مزاحمت نمايد و امكان دارد كه منظور از وجوه اقسام عبادات و انواع آن باشد از قبيل نمازهاى واجب و مستحب و روزهها و ساير واجبات و مستحبات با آن دائره وسيعى كه دارد و مراد از حسن نيت خالص بودن و پاكى نيت از شائبه نقص رياء و خودنمائى و غيره.پ 12- كافى ... هارون بن خارجه از حضرت صادق عليه السّلام نقل نموده كه فرمود:
انّ العبّاد ثلاثة قوم عبدوا اللَّه عزّ و جلّ ...
عبادتكنندگان بر سه گونهاند گروهى خدا را از جهت خوف و ترس عبادت ميكنند كه اين عبادت بردهگان است. گروه ديگرى خداوند متعال را بمنظور رسيدن بثواب عبادت ميكند كه اين هم عبادت اجيرها و كارگران است. گروهى هم خداوند را بانگيزه محبت و دوستى عبادت ميكنند كه اين عبادت، عبادت آزاد مردان است و اين رقم عبادت بهترين اقسام عبادات است.پ توضيح
العبّاد ثلاثة
(عبادتكنندگان بر سه قسمند) در بعضى از نسخهها تعبير چنين است كه بنا بر اين نسخه چيزى در تقدير لازم نيست گرفته شود ولى در بعضى از نسخهها
العبادة ثلاثة
آمده است كه در اين صورت كلمهاى بايد در تقدير گرفته شود يا در اول العباده باين ترتيب ذو و العبادة يعنى اهل عبادت سه قسمند و يا بعد از لفظ قوم كه در حديث است باين ترتيب
عبادة قوم
(عبادت و پرستش گروهى بانگيزه ترس و عبادت گروهى بانگيزه ثواب ...) و خلاصه مطلب اينكه عبادت صحيحى كه ثواب و ارزش دارد تا حدودى سه قسم است البته عبادتى كه از اين سه قسم نباشد مانند عبادت- رياكاران و امثال آن اساسا عبادت شمرده نميشود و از مقسم خارج است.
فتلك عبادة العبيد
چون در اين صورت عبادتكننده مانند بردهها و بندهائى است كه از ترس عقوبت و كتك خوردن از دست صاحبش دستورات او را انجام ميدهد.
فتلك عبادة الأجراء
و اين گونه عبادتكنندگان مانند اجير و مزدور كه براى بدست آوردن مزد و اجرت كار ميكنند اينها هم براى دستيابى باجر و ثوابهاى اخروى خدا را
عبادت ميكنند.
حبّا له
يعنى چون خدا را دوست دارند عبادتش ميكنند و البته دوست در مقام تحصيل رضايت و خشنودى محبوب است و يا باين معنا كه خداى خود را عبادت مينمايد تا در نتيجه بمقام و درجه محبين و دوستان خدا نائل شده و بمحبت و دوستى پروردگار جهان برسد ولى معناى اول بهتر و روشنتر است.
فتلك عبادة الأحرار
اين عبادت آزادگان است يعنى مردانى كه از بندگى شهوات و اميال نفسانى آزادند و طوق و زنجير اطاعت و پيروى از نفس اماره كه هميشه در مقام تامين لذتها و شهوتها است از گردن خود باز كرده و رها نمودهاند و اينان در عبادت بجز رضايت و خشنودى خداوند آگاه باسرار و درونها و تحصيل قرب و نزديكى بخداى كريم و بخشنده غرض و مقصدى ندارند و هيچ نظرى به بهشت و دوزخ در نيت اينها نيست. و افضل و برتر بودن اين گونه عبادت بر اقسام ديگران بر صاحبان بينش پوشيده نيست. و ضمنا از اينكه بصيغه اسم تفضيل اين عبادت معرفى شده
(افضل العبادة)
به دست مىآيد كه آن دو قسم عبادت هم عبادت صحيحى است و داراى فضيلت و ارزش است نهايت اينكه بپايه اين گونه عبادت نميرسد و اين حديث دليل روشنى است در مقابل آن كسانى كه ميگويند عبادتى كه بانگيزه ترس از عقاب و يا رسيدن بثواب باشد (باطل است).پ 13- كافى ... سكونى از حضرت صادق عليه السّلام نقل كرده كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمود:
چه زشت و ناگوار است فقر و تهيدستى پس از دوران ثروت و مالدارى و چه زشت و بد است خطا و گناه پس از سپرى شدن ايام مسكنت و بىچيزى
(و ما اقبح الخطيئته بعد المسكنة)
و زشتتر از اين كسى است كه مشغول عبادت بوده و سپس آن روش را كنار گذارد و عبادت را رها كند.پ بيان
ما اقبح الفقر بعد الغنى
شايد منظور حضرت زشت و بد بودن فقر بعد از مالدارى از نظر مردم باشد گر چه نزد خدا فقر و بىچيزى ممدوح و پسنديده است و يا اينكه مقصود آن گونه فقر و تهيدستى است كه انسان از جهت اسراف و ولخرجى و يا از جهت ترك كسب و كار و امثال و نظائر اين با دست خود اين بلا را براى خود فراهم كرده باشد و يا اينكه منظور نحوه زندگى فقيرانه باشد كه انسان با اينكه پول و ثروت و تمكن دارد ولى از لحاظ لباس و خوراك خود و عائلهاش سختگيرى كرده و مانند فقرا، و تهيدستان زندگى كند.
بر طبق جمله بعدى كه فرمود
و اقبح الخطيئة بعد المسكنة
كه ظاهرا مقصود از اين جمله اين است كه پس از پيدايش حالت فقر و تهيدستى تمايل بگناه و ارتكاب معصيت بسيار زشت و ناپسند است از جهت اينكه وسائل گناه و فراهم نمودن مقدمات معصيت براى
چنين شخصى دشوار و دواعى و انگيزه آن سست و ضعيف است و امكان دارد منظور اين باشد كه آلودگى بگناه و انجام معصيت پس از سپرى شدن ايام مسكنت و تهيدستى و پيدايش ثروت و مكنت بسيار زشت و نكوهيده است زيرا در چنين وضعى لازم است كه از الطاف و نعمتهاى الهى سپاسگزارى و تشكر نمايد نه اينكه بجاى شكر نعمت كفران آن نموده و حالت اوليه و دوران فقر و تهيدستى خود را فراموش نمايد و بطرف گناه برود و احتمال هم دارد كه مقصود از مسكنت اظهار ذلت و فروتنى نسبت بخدا باشد كه انسان با ترك گناه و معصيت خاكسارى و ذلت خود را در مقابل خالق اظهار نمايد و توبه كند ولى بعدا مرتكب گناه بشود كه اين معنا با جمله قبلى مناسبتر است
و اقبح من ذلك العابد للَّه ثمّ يدع عبادته
لفظ اقبح ممكن است مبتدا باشد و العابد خبر و كلمه العابد هم ممكن است مبتداء مؤخر و
اقبح
خبر مقدم باشد و جمله
ثمّ يدع
عطف بر عابد است چون الف و لام
العابد
كه اسم فاعل است موصول و بمعناى الذى است كه در واقع مىشود الّذى يعبد اللَّه ثمّ يدع.پ 14- كافى ... ابو حمزه ثمالى از حضرت سجاد عليه السّلام نقل نموده كه فرمود: عابدترين مردم كسى است كه واجبات و فرائض دينى خود را انجام دهد.
