پ1- ابو بصير گويد: امام صادق عليه السّلام فرمود: ريشههاى كفر بر سه گونه است:
حرص، استكبار و حسد، اما حرص همان است كه بر آدم غلبه كرد و او را وادار نمود تا از آن درخت بخورد در صورتى كه خداوند او را از نزديك شدن به آن درخت نهى كرده بود.
اما استكبار و خودخواهى همان است كه شيطان را براى سجده كردن بر آدم عليه السّلام منع كرد و او به خاطر تكبر آدم را سجده ننمود، و اما حسد آن است كه دو فرزند آدم را با هم دشمن ساخت تا آنجائى كه يكى از آنها برادرش را كشت.پ 2- سكونى از امام صادق عليه السّلام روايت مىكند رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمودند: پايههاى كفر بر چهار قسم است، رغبت، رهبت، عدم خوشنودى از آنچه خداوند برايش معين كرده و خشم و غضب.پ 3- عبد اللَّه بن سنان گويد: امام صادق عليه السّلام فرمود: رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمودند: نخستين بارى كه خداوند معصيت شد به خاطر شش چيز بود، محبت دنيا، حب رياست، حب غذا و طعام، و حب خواب، و حب آسايش، و حب
زنان.پ 4- طلحة بن زيد گويد: امام صادق عليه السّلام فرمودند: مردى از خثعم خدمت حضرت رسول صلى اللَّه عليه و آله آمدند و عرض كردند: يا رسول اللَّه كدام يك از كارها مورد بغض خداوند مىباشد، رسول خدا فرمود: شرك به خدا. پرسيد بعد از آن فرمود:
قطع رحم سؤال كرد بعد از آن فرمود: امر به منكر و نهى از معروف.پ 5- يزيد صائغ گويد: به حضرت صادق عليه السّلام عرض كردم مردى از شيعيان شما هر گاه سخن گويد دروغ مىگويد، و هر گاه وعده مىدهد خلف وعده مىكند، و اگر امانتى به او بدهند خيانت مىنمايد، اين مرد چه موقعيتى دارد، امام فرمود: او به كفر نزديك مىباشد ولى كافر به حساب نمىآيد.پ 6- سكونى از امام صادق عليه السّلام روايت مىكند كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمودند: از نشانههاى شقاوت خشكى چشم مىباشد، و هم چنين قساوت و شدت حرص در طلب مال دنيا و اصرار بر گناه از علائم قساوت به حساب مىآيند.پ 7- ابو حمزه از امام باقر عليه السّلام روايت مىكند كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله در خطبه خود به مردم فرمودند: اى مردم شما را از بدها و اشرارتان اطلاع دهم، عرض كردند: آرى يا رسول اللَّه بفرمائيد، فرمودند: او كسى است كه بذل و بخشش ندارد، و بردگان را مىزند و تنها غذايش را مىخورد و به رفقايش توجه ندارد.
مردم خيال كردند خداوند بدتر از اين آدمى را نيافريده است، بعد از اين رسول خدا فرمودند: شما را از كسى كه بدتر از اين مىباشد خبر دهم، گفتند: آرى يا رسول اللَّه، فرمود كسى كه اميد خير در او نيست و مردم همواره در انتظار شر او هستند، مردم خيال كردند از اين مرد هم بدتر نيست.
بار ديگر رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمودند: بدتر از اين شخص به شما بگويم عرض كردند: بفرمائيد فرمود: كسى كه فحش و ناسزا مىدهد و مؤمنان را نفرين مىكند و هر گاه ذكرش در ميان شود مردم او را لعنت مىكنند.
پ8- عبد اللَّه بن سنان گويد: امام صادق عليه السّلام فرمود: رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمودند: هر كس سه خصلت در او باشد از منافقان بشمار مىرود، اگر چه نماز بخواند و روزه بگيرد و گمان كند كه مسلمان مىباشد، كسى كه دروغ بگويد، و هر گاه وعده دهد خلف وعده نمايد، و در امانتها خيانت كند.
خداوند متعال در قرآن مجيد فرموده: خداوند خيانتكنندگان را دوست نمىدارد، و در جاى ديگر فرموده: لعنت خداوند بر دروغ گويان باد، و در جاى ديگر فرمود: اى رسول ما بياد آور اسماعيل را كه در وعدهاش راستگو بود، و از پيامبران و مرسلين بشمار مىرفت.پ 9- يكى از راويان از امام صادق عليه السّلام روايت مىكند كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود: ميل داريد شما را از كسانى كه نسبت به من دور مىباشند اطلاع دهم، عرض كردند بفرمائيد، فرمود: كسى كه فحش مىدهد و بد زبان و بخيل است، مرد با كينه و متكبر و حسود مىباشند، قساوت دارد، اهل خير نيست، و مرتكب هر فسادى مىشود.پ 10- على بن اسباط گويد: سلمان مىگفت: هر گاه خداوند اراده كند بندهاى را هلاك كند حياء را از وى مىگيرد، و خيانتكاران با او همنشين مىگردند، و هر گاه چنين شد امانت هم از وى گرفته مىشود، و هر گاه چنين شد با افراد بد محشور مىشود.
هنگامى كه با افراد بدخو و تند مزاج همنشين گرديد، رشته ايمان را از دست مىدهد و هنگامى كه رشته ايمان را از دست داد، شيطان بر او مسلط مىگردد، و به هر طرف اراده كرد او را با خود مىبرد زيرا مهار ايمان را از دست داده است.پ 11- ابراهيم كرخى گويد: امام صادق سلام اللَّه عليه روايت مىكند كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمودند: سه چيز ملعون هستند و ملعون مىباشند كسانى كه آن كارها را انجام دهند كسى كه در محل ورود كاروان قضاء حاجت كند، كسى كه آب نوبتى را غصب كند، و كسى كه راههاى نزديك را سد نمايد.پ 12- جابر بن عبد اللَّه انصارى گويد: رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود: شما را از بدترين
مردها خبر ندهم، گفتند: بفرمائيد يا رسول اللَّه فرمود: آنها كسانى هستند كه بهتان مىزنند جسور و بد زبان مىباشند، تنها مىخورند، بخشش ندارند، بردگان خود را مىزنند، و افراد خانواده خود را به ديگران محتاج مىكنند.پ 13- ميسر از پدرش روايت مىكند كه امام باقر عليه السّلام فرمود: رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمودند: پنج نفر مورد لعنت من و پيامبران هستند، كسى كه در كتاب خداوند چيزى بيفزايد، كسى كه سنت مرا ترك گويد، كسى كه مقدرات خدا را تكذيب كند، كسى كه خون خاندان مرا حلال بداند و يا حق آنها را غصب كند، و غنائم را به نفع خود ضبط نمايد.پ 14- سليم بن قيس هلالى از على عليه السّلام روايت مىكند كه آن جناب فرمود:
كفر بر چهار پايه استوار مىباشد، فسق، غلو، شك و شبهه، فسق هم خوددارى چهار شعبه مىباشد، جفا، كورى، غفلت، سركشى و عناد.
هر كس داراى روح تجاوز باشد حق را كوچك خواهد شمرد، و با دانشمندان دشمنى خواهد كرد، و به سوگندهاى بزرگ اصرار خواهد ورزيد، هر كس كور شد خدا را فراموش مىكند و از پندارهاى خود پيروى خواهد كرد، و با خداوند به جنگ خواهد پرداخت، شيطان بر او مسلط مىگردد و بدون توجه و تضرع طلب مغفرت مىكند.
هر كس غفلت پيشه كند به خود خيانت مىكند و ستم مىنمايد، و به عقب بر مىگردد او گمراهى خود را رستگارى حساب مىنمايد، و هوا و هوسها را آرزو مىپندارد و حسرت و ندامت او را فرا مىگيرد، در آن هنگام كه كارها تمام گردند و حقائق روشن شوند، او چيزهائى را خواهد ديد كه قبلا تصور آن را هم نمىكرد.
هر كس سركشى آغاز كند و از اوامر خداوند سرپيچى نمايد، گرفتار شك و ترديد شده و خداوند با قدرت خود او را خوار مىكند و كوچك مىنمايد، همان گونه كه او فرامين خداوند را كوچك شمرد و از حد خود تجاوز كرد.
غلو هم چهار شعبه دارد، فرو رفتن در آراء و خيالات باطله، نزاع و جدال در عقائد و نظريات شخصى، و دشمنى و كينهتوزى با يك ديگر، هر كس چنين باشد و
به نظريات خود متوسل گردد هرگز در برابر حق خضوع و خشوع نخواهد كرد و همواره در گردابهاى هلاكت گرفتار خواهد شد.پ او هر گاه از فتنهاى بيرون شود گرفتار فتنهاى ديگر خواهد شد، و دين او از هم خواهد گسيخت و در اوهام و خيالات خود سقوط خواهد كرد، هر كس به نظر خود با مردم نزاع كند و مخاصمه نمايد به حماقت مشهور خواهد شد.
هر كس دلش از ارتكاب كارهاى زشت و گناهان زياد چركين شد ديگر كارهاى نيك در نظر او زشت خواهد شد، و كارهاى بد زيبا جلوه خواهد كرد، و هر كس در كارها سختگيرى نمايد راهها بر او كج خواهند شد و اوضاع بر او تنگ خواهد گرديد، و هر گاه راه مؤمنان را ترك كند راه خروج براى او مشكل مىگردد.
شك هم چهار شعبه دارد: جدل، هواى نفس، ترديد، و تسليم شدن، آيه شريفه فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكَ تَتَمارى ناظر به همين جا مىباشد، در روايت ديگرى آمده كه شك به معنى جدال و وحشت از حق و ترديد و تسليم شدن در برابر جهل و جاهلان مىباشد.
هر كس از آينده بترسد عقب بر مىگردد، هر كس در دين مجادله كند به شك و ترديد دچار مىگردد و مؤمنان نخستين از او پيشى خواهند گرفت و آيندگان هم به او خواهند رسيد، و در زير پاهاى شيطان خورد خواهد شد.
هر كس در برابر حوادث دنيا تسليم گردد و از خود مقاومتى نشان ندهد، و نسبت به امور آخرت سهلانگارى نمايد، در بين دنيا و آخرت هلاك خواهد شد، و هر كس نجات پيدا كرد، فضل خداوند شامل او شده است، و خداوند مخلوقى مانند يقين خلق نكرده است.
شبهه نيز چهار شعبه دارد، گول خوردن به ظواهر امور، و عدم تحقيق در كارها و حسن ظن داشتن به افراد و تحت تأثير سخنان فريبنده قرار گرفتن، و گرفتار وسوسههاى نفس شدن، و دنبال گفتههاى باطل را گرفتن و آنها را حق پنداشتن.
پيكى از معانى شبهه آميختن حق به باطل مىباشد، زيرا آرايش باطل موجب گمراهى مىگردد و دليل و برهان را از آدميان مىگيرد، و نفس انسان هم چنان زشتىها را در نظر زيبا جلوه مىدهد كه آدمى تحت تأثير قرار مىگيرد، و به شهوات و خواستهها آلوده مىشود.
كسانى كه سخنان مفسدين و دنيا پرستان را تأويل و توجيه مىكنند و زشتىهاى آنها را زيبا جلوه مىدهند، از راه حق انحراف پيدا مىكنند و به چاه ضلالت و گمراهى سقوط مىنمايند، آميختن حق به باطل تاريكىهائى مىباشند كه روى يك ديگر قرار گرفتهاند، اينها بودند كفر و پايهها و اقسام آن.
امام عليه السّلام فرمودند: نفاق هم چهار پايه دارد، هواى نفس، نرمش و ملايمت، خودخواهى و طمع، هواى نفس هم داراى چهار شعبه مىباشد، ظلم، دشمنى، شهوت، طغيان و سركشى.
هر كس از حد خود تجاوز كند لغزشهاى او زياد مىگردد و در نتيجه مغلوب مىشود، هر كس از حد خود تجاوز نمايد و به ديگران تعدى كند به گناه آلوده خواهد شد و دلش سالم نخواهد ماند.
او توانائى پيدا نمىكند از شهوتها خود را حفظ كند، نفس سركش عنان او را در اختيار مىگيرد، و هر كس نتوانست شهوت خود را مهار كند آلوده خواهد شد و هر كس از حد خود تجاوز كرد و ظلم آغاز نمود بدون برهان گرفتار كارها خواهد شد.
رفق و مدارا و ملايمت و ملاطفت هم چهار شعبه دارد، گول ظاهر خوردن آرزو داشتن، شخصيت بخرج دادن، و كارها را به تأخير انداختن، زيرا اظهار شخصيت و خود را بزرگ داشتن موجب انكار حق مىگردد.
مماطله و تأخير كارها موجب كندى كارها مىشود و به اندازهاى كار خود را امروز و يا فردا مىكند كه مرگش فرا مىرسد و او نمىتواند كارى انجام دهد، اگر آرزوها در انسان نبود او مىدانست در چه وضعى زندگى مىكند.
اگر آدميان موقعيت خود و دنيا را مىدانستند و حقيقت براى آنها روشن
مىشد ناگهان از دنيا مىرفتند و ترس و وحشت آنها را از پا در مىآورد، و گول ظاهر را خوردن آدمى را از كار باز مىدارد.پ خودخواهى نيز چهار شعبه دارد، تكبر، افتخار، غيرت عشيرهاى و تعصب، هر كس تكبر كند به حق پشت مىنمايد، هر كس فخر فروشى كند، به گناه گرفتار خواهد شد، و هر كس حميت و نژادپرستى داشته باشد به گناه آلوده مىشود.
هر كسى كه تعصب پيشه كند و پا روى حق بگذارد، از جاده حق عدول مىكند و عدالت را از دست مىدهد، چه اندازه بد است كه آدمى به حق پشت كند و به گناه آلوده گردد، و به ظلم و جور اصرار ورزد و راه را كج كند.
طمع نيز چهار شعبه دارد، خوشحالى، بىتوجهى، لجاجت، و زيادهطلبى، خوشحالى در نزد خداوند ناپسند است، و بىتوجهى از تكبر و خود خواهى ناشى مىشود، لجاجت بلائى است كه آدميان را بطرف گناه مىكشاند، زياده روى نيز بازى و لهويات و مشغوليت مىباشد، اينها بودند نفاق و پايههاى آن.
خداوند بر بندگان خود حكومت و قدرت دارد، خدائى كه ذكرش بلند و همه جا هست و بزرگى و عظمت او همه جا را فرا گرفته است، خداوند مخلوقات خود را با زيباترين وجه آفريد، و قدرتش همه جا را فرا گرفته، و رحمت واسعه او بر همگان سايه افكنده است. فرمانش آشكار و نورش، تابان مىباشد، احسانش همه جا را فرا گرفته و جهان از حكمت او روشن است، كتاب او بر همه تسلط دارد و برهانش بر همه آشكار گرديده، دينش پاك و خالص و قدرتش بر همگان غالب است.
سخنش حق و ميزانش عدل مىباشد، فرستادگان او مردم را تبلغ كردند بدىها را گناه بحساب آورد و گناه را براى انسان فتنه قرار داد، و فتنه را سبب آلودگى نمود.
نيكى را وسيله بازگشت قرار داد، و بازگشت را سبب توبه نمود، و توبه را علت پاكى آدميان ساخت، هر كس توبه كند هدايت مىگردد، و هر كس گرفتار فتنه شد گمراه مىشود بايد مردم توبه كنند و به گناهان خود اعتراف نمايند، آنها كه
اهل هلاكت هستند در نزد خداوند هالك به حساب مىآيند.پ اكنون از خداوند بترسيد خدا در توبه و رحمت خود را باز كرده و همگان مىتوانند از اين در وسيع وارد شوند و مورد لطف و عنايت خداوند قرار گيرند، و از حلم و گذشت خدا بهرهمند شوند و مژده رحمت را دريافت كنند.
پروردگار عذابهاى سختى هم مهيا كرده و گناهكاران را شديدا مؤاخذه مىكند اينك هر كس به طاعت خدا دست پيدا كرد به كرامت او خواهد رسيد، و هر كس گرفتار معصيت شد عذاب او را خواهد چشيد، بدانيد كه در آينده پشيمان خواهيد شد.پ 15- ابو بصير گويد: امام صادق عليه السّلام فرمودند: اصول كفر سه چيز است، حرص، تكبر، و حسد، حرص سبب شد كه آدم عليه السّلام به درختى كه از آن نهى شده بود نزديك شود و از آن بخورد، تكبر موجب شد كه شيطان بر آدم سجده نكند و حسد هم فرزند آدم را وادار كرد تا برادرش را بكشد.پ 16- سكونى از امام صادق عليه السّلام روايت مىكند كه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمودند: پايههاى كفر چهار چيز هستند: تمايل، ترس، عدم رضايت، و خشم.پ 17- رسول اكرم صلى اللَّه عليه و آله به على عليه السّلام فرمودند: اى على ده نفر از اين امت به خداوند بزرگ كافر شدهاند، و آنها عبارتند از: قتات، جادوگر، ديوث كسى كه از روى حرام با زنى از عقب مجامعت كند.
كسى كه با چهارپائى در آميزد، و با محارم خود زنا كند، و مردم را به فتنه و فساد دعوت نمايد و در جامعه آشوب راه بياندازد، و به دشمنان اسلحه بفروشد، و زكاة مالش را ندهد، و كسى كه مستطيع باشد و حج نگذارد.پ 18- محمد بن مسلم گويد: از امام باقر عليه السّلام شنيدم فرمودند: دين ندارند آن كسانى كه در برابر معصيتكنندگان خضوع مىكنند، و دين ندارند آنهائى كه از باطل حمايت مىنمايند، و دين ندارند آنهائى كه آيات خدا را انكار مىكنند.
