پتحف العقول صفحه 476- 481.
موسى بن محمد بن الرضا گفت با يحيى بن اكثم در سراى عمومى خليفه ملاقات كردم. از من چند مسأله پرسيد. رفتم خدمت برادرم على بن محمد (امام هادى) عليه السلام بين من و او گفتگوهايى شد كه بالاخره مرا به مقام امامت خويش بينا كرد و اطاعتش را به گردن گرفتم.
عرض كردم فدايت شوم يحيى بن اكثم از من چند سؤال كرده و نوشته كه جوابش را بدهم. امام عليه السلام خنديد و فرمود: جوابش را دادى؟ گفتم نه. پرسيد چرا؟
گفتم نمىدانستم. پرسيد آن مسائل چه بود؟ گفتم از اين آيه سؤال كرد قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ آيا پيامبر خدا نياز و احتياج به علم آصف داشت؟
و از اين آيه وَ رَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً آيا يعقوب و فرزندانش براى يوسف سجده كردند به اينكه آنها پيامبرند و از اين آيه فَإِنْ كُنْتَ فِي شَكٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ فَسْئَلِ الَّذِينَ يَقْرَؤُنَ الْكِتابَ خداوند در اين آيه به چه كس
خطاب مىكند كه بپرس اگر مخاطب پيامبر است پس معلوم مىشود مشكوك بوده و اگر مخاطب ديگرى است پس بر چه كس كتاب نازل شده؟پ و از اين آيه وَ لَوْ أَنَّ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ كَلِماتُ اللَّهِ اين درياها چيست و كجا است و از اين آيه فِيها ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ آدم اشتها به خوردن گندم پيدا كرد و خورد و به حوّا داد ديگر چرا عقاب شود و از اين آيه أَوْ يُزَوِّجُهُمْ ذُكْراناً وَ إِناثاً خداوند طبق اين آيه مردها را به ازدواج در مىآورد ولى كسى كه چنين كارى بكند او را عقاب مىنمايد.
و از گواهى دادن زن به تنهايى با اينكه خداوند در اين آيه مىفرمايد وَ أَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ و سؤال از خنثى كرد كه على عليه السلام مىفرمايد ارث او از طريق ادرار كردن داده مىشود وقتى ادرار مىكند چه كسى نگاه مىنمايد شايد زن باشد كه مردها او را تماشا مىكنند و شايد مرد باشد كه زنان او را تماشا مىكنند و هيچ كدام حلال نيست.
و شهادت همسايه به نفع خودش پذيرفته نيست و سؤال كرد از شخصى كه به گله گوسفندى رسيد، ديد چوپان با گوسفندى درآميخته. همين كه چشمش به صاحب گوسفند افتاد او را رها كرد. آن گوسفند داخل گله شد، چگونه او را بايد كشت؟
مىتوان او را خورد يا نه؟ و از نماز صبح كه بلند نخواند قرائت آن را با اينكه از نمازهاى روز است و بايد نمازهاى شب را بلند خواند و از اين سخن امير المؤمنين عليه السلام كه در باره اين خبر فرمود بشارت ده به قاتل پسر صفيه كه وارد جهنم خواهد شد. چرا او را نكشت با اينكه امام بود؟
و جواب اين سؤال را خواست كه چرا امير المؤمنين عليه السلام با اهل صفين به جنگ پرداخت و دستور داد تعقيب كنند از فراركنندگان و آهنگ حملهكنندگان را نيز بنمايند و بر روى مجروحين گذشت با اينكه در جنگ جمل دستور داد از فراركنندهها
تعقيب نكنند و بر روى مجروحين راه نروند و امر به اين كار نكرد. فرمود: هر كه داخل خانه خود شود ايمن است و هر كه سلاح بيندازد در امان است. چرا چنين كارى كرد اگر اول درست بود پس دومى اشتباه بوده و سؤال ديگر، مردى اقرار به لواط كرده، آيا حد بر او جارى مىشود يا نبايد او را حد زد؟پ فرمود: بنويس. گفتم چه بنويسم؟ فرمود: بنويس.
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ*
خدا راهنمائيت كند. نامهات رسيد كه مىخواستى ما را آزمايش كنى تا اگر نتوانستيم جواب بدهيم بر ما خورده بگيرى خداوند بر اين نيّت تو را كيفر مىنمايد تمام سؤالهاى تو را ملاحظه كرديم. اينك جواب خود را بشنو و درست دقت كن و كاملا متوجه باش كه حجت بر تو تمام مىشود و السلام.
از اين آيه پرسيده بودى قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ گويند آصف بن برخيا بود. سليمان عاجز از آنچه آصف مىدانست نبود ولى او مىخواست به امت خود از جنّيان و انسانها بفهماند كه حجت بعد از او آصف بن برخيا است.
اين اطلاع آصف از طريق خود سليمان بود با اجازه خدا به او اين مطلب را آموخته بود، تا در مورد امامت و راهنمائى او اختلاف نكنند. چنانچه سليمان در زمان داود اطلاعى به او داده شد تا بفهمد پيامبر راهنما بعد از داود سليمان است و حجت بر مردم تثبيت گردد.
اما سجده يعقوب و فرزندانش اطاعت خدا بود و علاقه به يوسف چنانچه سجده ملائكه براى آدم براى خود آدم نبود. اطاعت امر خدا و محبت براى آدم بود.
يعقوب و فرزندان او و خود يوسف با آنها به سجده افتادند. به جهت شكر خدا بود كه جدائى چندين سال از بين رفت و اجتماع نمودند. مگر نفهميدى كه در مورد شكر اين نعمت مىگويد رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَ عَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ تا آخر آيه.
پاما آيه فَإِنْ كُنْتَ فِي شَكٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ فَسْئَلِ الَّذِينَ يَقْرَؤُنَ الْكِتابَ مخاطب در آيه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله است و شكى در مورد انزال كتاب نداشته ولى مردم نادان مىگفتند چرا خداوند پيامبرى از جنس فرشتهها نفرستاده زيرا اكنون بين ما و پيامبر خدا فرقى نيست كه او از خوردن غذا و آشاميدن و راه رفتن در بازارها بىنياز باشد. خداوند به پيامبرش وحى مىنمايد فَسْئَلِ الَّذِينَ يَقْرَؤُنَ الْكِتابَ سؤال كن از آنها كه كتاب مىخوانند در حضور اين نادان مردم آيا خدا پيامبرى را قبل از تو فرستاده جز اينكه غذا مىخورده و در بازارها راه مىرفته. تو نيز مانند آنهائى. اما اينكه فرموده است فَإِنْ كُنْتَ فِي شَكٍّ در رابطه با مماشات نسبت به خصم است. چنانچه در اين آيه مىفرمايد تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكاذِبِينَ اگر مىفرمود لعنت خدا بر شما قرار گيرد بطور جزم آنها مباهلهاى را نمىپذيرفتند با اينكه خداوند مىدانست پيامبرش كه امر رسالت را صحيح انجام داده از دروغ گويان نيست. همين طور پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيز مىدانست كه آنچه مىگويد صحيح است ولى خواست انصاف را رعايت نمايد و طريق مماشات با خصم را بپيمايد.
اما اين آيه وَ لَوْ أَنَّ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ كَلِماتُ اللَّهِ جريان همين طور است كه اگر اشجار دنيا قلم باشد و دريا را هفت دريا كمك و مدد كند و چشمهها بجوشد همه آنها تمام مىشوند قبل از تمام شدن كلمات الله و آن چشمهها عبارت از چشمه گوگرد و چشمه نمر (در بعضى از نسخهها يمن است) و چشمه برهوت (يك سرزمين يا چاهى است در حضر موت) و چشمه طبريه و چشمه آب گرم ماسبندان و آب گرم افريقا به نام لسان و چشمه بحرون. ما كلمات الله هستيم كه نابود نمىشويم و فضائل ما را نمىتوانند درك كنند.
اما بهشت در آنجا خوردنيها و آشاميدنيها و لهو و بازيها و آنچه دل بخواهد و
چشم لذت ببرد همه آنها را خداوند براى آدم مباح كرده بود و درختى كه مورد نهى بود كه از آن نخورند، درخت حسد بود كه از آنها عهد گرفت به چشم حسد نگاه نكنند به كسانى كه خداوند به آنها فضيلت بخشيده. آدم فراموش كرد و نگاه نمود با ديده حسرت و تصميم استوارى نداشت.پ اما اين آيه أَوْ يُزَوِّجُهُمْ ذُكْراناً وَ إِناثاً يعنى برايش پسر و دختر هر دو متولد مىشود. عرب به هر دو تائى كه نزديك باشند زوجان مىگويد كه هر كدام يك زوج است. به خدا پناه مىبرم كه به خدا نسبت داده شود آنچه به دل تو خطور كرده بود. تو مىخواهى راه چارهاى براى انجام گناه بجوئى هر كه چنين كند گرفتار گناه مىشود و روز قيامت عذاب او دو چندان است و براى هميشه با خوارى در جهنم خواهد بود.
اما گواهى يك زن كه پذيرفته است قابله است كه شهادت او با رضاى خصم تنهائى پذيرفته است، اگر راضى نبود بايد لا اقل دو زن باشند كه يك زن به جاى يك مرد است. در مورد ضرورت چون نمىتواند شاهد زايمان زن بشود، اگر يك زن بود شهادت او پذيرفته است به ضميمه قسم كه مىخورد، اما فرمايش على عليه السلام در مورد خنثى به اين طور است كه چند نفر عادل هر كدام يك آينه به دست مىگيرند و خنثى پشت سر آنها لخت مىايستد. آنها به آينهها تماشا مىكنند و شكل را مىبينند و طبق آن حكم مىنمايند.
اما مردى كه مشاهده كرد چوپان با گوسفندان درآميخته اگر گوسفند بخصوصى را بشناسد آن را مىكشد و مىسوزاند. اگر نشناسد گله را به دو قسمت مىكند و بين آن دو قسمت قرعه مىزند. وقتى يك قسمت از گوسفندان قرعه به آنها اصابت كرد نصفه ديگر آسوده است. باز آن نصف را دو نصف مىكند. همين طور پيوسته قرعه مىزند تا بماند دو گوسفند. وقتى دو گوسفند باقى ماند بين آن دو قرعه مىزند. به هر كدام اصابت كرد، آن را مىكشد و آتش مىزند، بقيه گوسفندان آزادند.
اما نماز صبح بايد قرائت آن بلند خوانده شود، زيرا پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در تاريكى آخر شب مىخواند. پس قرائت نماز صبح از شب است.پ اما سخن على عليه السلام كه فرمود: بشارت باد قاتل ابن صفيه را به آتش جهنم.
اين به واسطه فرموده پيامبر اكرم بود (كه فرموده بودند قاتل زبير اهل جهنم است) و اين جرموز از كسانى بود كه در جنگ نهروان شركت كرد. امير المؤمنين عليه السلام آن وقت او را نكشت، چون مىدانست اين شخص در جنگ نهروان شركت مىكند و با خوارج كشته خواهد شد.
اما سؤالى كه در مورد اهل صفين كردى كه على عليه السلام امر به تعقيب از فراريان كرد و بر روى مجروحين عبور كرد و اجازه كشتن آنها را داد. با اينكه در جنگ جمل اجازه تعقيب از فرارى را نداد و نه اجازه كشتن مجروح و فرمود: هر كه سلاح خود را بياندازد در امان است و هر كه داخل خانه خود شود در امان است زيرا فرمانده و پيشواى سپاه جمل كشته شده بود. ديگر پناهى نداشتند كه به آن مراجعه كنند و مردم به خانه خود برمىگشتند، بىآنكه تصميم جنگ داشته باشند و نه مخالف و متنفر بودند. همين كه از آنها دست بردارند خشنود مىشدند. حكم در مورد آنها اين بود كه شمشير از آنها برداشته شود و آزارشان نكنند زيرا براى جنگ همكار و معاندى نمىجستند.
اما در جنگ صفين جنگجويان برگشتند. به يك گروه مجهز و فرماندهى كه براى آنها سلاح و زره و نيزه و شمشير تهيه مىكرد (معاويه) و جايزه به ايشان مىداد و خوراك و زاد و توشه برايشان تهيه مىديد. از مريض آنها عيادت مىكرد و دست و پا شكسته را مىبست و مجروح را مداوا مىنمود و پيادگان را وسيله سوارى مىداد و برهنگان را مىپوشانيد. باز آنها را آماده مىكرد و به جنگ مىفرستاد. پس بين اين دو واقعه مساوات در حكم برقرار نيست. چون على عليه السلام عارف به حكم جنگ
با اهل توحيد بود. به همين جهت براى آنها توضيح داد هر كس اعراض مىكرد حواله به شمشير مىشد يا اينكه توبه نمايد از كار خود.پ اما شخصى كه اعتراف به لواط نموده گواهى بر عمل او نبوده ولى او خود پيشقدم براى اين اقرار شده در چنين صورتى امام و پيشواى منصوب از جانب خدا مىتواند او را كيفر نمايد و به او اجازه عفو از جانب خدا دادهاند. اين آيه را نشنيدهاى هذا عَطاؤُنا تمام سؤالات تو را جواب داديم. متوجه باشدپ سيد مرتضى رحمة الله عليه و آله از استاد خود شيخ مفيد رحمة الله عليه نقل مىكند: ابو هاشم داود بن قاسم جعفرى وارد شد بر محمد بن طاهر بعد از كشته شدن يحيى بن عمر كه در شاهى كشته شد. به او گفت امير ما آمدهايم به تو تهنيت بگوئيم در مورد پيشآمدى كه اگر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله زنده بود به او در مورد اين واقعه تسليت مىگفتيم.پ سيد مرتضى از شيخ مفيد نقل مىكند از سليمان بن جعفر كه حضرت امام على النقى به من فرمود: خوابيده بودم و در فكر اين شعر ابن ابى حفضة بودم:
انى يكون و ليس و ذاك بكائن لبنى البنات وراثة الاعمام
ناگاه شنيدم شخصى مىگويد:
قد كان اذ نزل القرآن بفضله و مضى القضاء به من الحكام
ان ابن فاطمة المنوّه باسمه حاز الوراثة عن بنى الاعمام
و بقى ابن نثلة واقفا متحيرا و يبكى و يسعده ذو و الارحام «1»
پدر كتاب استدراك نقل مىكند كه متوكل روزى كاتبى نصرانى را با كنيه (كه علامت احترام است) نام برد و گفت ابا نوح. علماء حاضر اين عمل او را نپسنديدند و گفتند اهل كتاب را نبايد با كنيه نام ببرند و در اين مورد متوكل نظريه خواست، به اختلاف سخن گفتند. نامهاى براى امام على النقى نوشت و از ايشان نظر خواست.
امام عليه السلام در جواب او نوشت: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ* تَبَّتْ يَدا أَبِي لَهَبٍ متوكل فهميد كه اين كار حلال است و اشكالى ندارد، زيرا خداوند ابو لهب كافر را با كنيه نام برده «1».
