الروم «30»: أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَكافِرُونَ* أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَما كانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ «إلى قوله»:
ضَرَبَ لَكُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِكُمْ هَلْ لَكُمْ مِنْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ مِنْ شُرَكاءَ فِي ما رَزَقْناكُمْ فَأَنْتُمْ فِيهِ سَواءٌ تَخافُونَهُمْ كَخِيفَتِكُمْ أَنْفُسَكُمْ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ* بَلِ اتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَهْواءَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ فَمَنْ يَهْدِي مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ «إلى قوله»: وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ بِآياتِنا إِلَّا الْكافِرُونَ* وَ ما كُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ* بَلْ هُوَ آياتٌ بَيِّناتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلَّا الظَّالِمُونَ* وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آياتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الْآياتُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنَّما أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ* أَ وَ لَمْ يَكْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ يُتْلى عَلَيْهِمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَرَحْمَةً وَ ذِكْرى لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ* قُلْ كَفى بِاللَّهِ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ شَهِيداً يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ. در باره آيه لَوْ لا أَنْ تُصِيبَهُمْ مُصِيبَةٌ لولاى اولى امتناعى است و لولاى دومى تحضيضى و معنى آيه چنين است اگر گفتار آنها نبود در موقعى كه دچار مصيبتى مىشدند
بواسطه كفر و معصيت خود كه مىگفتند خدايا چرا براى ما پيامبرى نفرستادى تا آيات تو را بر ما تبليغ نمايد و ما پيروى كنيم از او و جزء گرويدگان به او شويم ما تو را اى پيامبر نمىفرستاديم.پ هُوَ أَهْدى مِنْهُما يعنى كتابى بهتر از آنچه بر موسى و بر من نازل شده بياوريد اگر راست مىگوئيد. وَ لَقَدْ وَصَّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ يعنى به تدريج آيات قرآن را به هم پيوسته فرستاديم تا تذكر و راهنمائى قطع نشود. يا منظور اينست كه در نظم شبيه يك ديگر است تا دعوت به خدا با دليل ثابت شود و پند و اندرز با وعيد همراه باشد و نصايح با عبرتها همدوش.
لقمان «31»: الم* تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْحَكِيمِ* هُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ «إلى قوله»: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ يَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ* وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِ آياتُنا وَلَّى مُسْتَكْبِراً كَأَنْ لَمْ يَسْمَعْها كَأَنَّ فِي أُذُنَيْهِ وَقْراً فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِيمٍ «إلى قوله»: خَلَقَ السَّماواتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها وَ أَلْقى فِي الْأَرْضِ رَواسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ وَ بَثَّ فِيها مِنْ كُلِّ دابَّةٍ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ* هذا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِي ما ذا خَلَقَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ بَلِ الظَّالِمُونَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ «إلى قوله»: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً وَ لا كِتابٍ مُنِيرٍ* وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما وَجَدْنا عَلَيْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ كانَ الشَّيْطانُ يَدْعُوهُمْ إِلى عَذابِ السَّعِيرِ* وَ مَنْ يُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى وَ إِلَى اللَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ* وَ مَنْ كَفَرَ فَلا يَحْزُنْكَ كُفْرُهُ إِلَيْنا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ* نُمَتِّعُهُمْ قَلِيلًا ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلى عَذابٍ غَلِيظٍ* وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ «إلى قوله»: وَ إِذا غَشِيَهُمْ مَوْجٌ كَالظُّلَلِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ ما يَجْحَدُ بِآياتِنا إِلَّا كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ 1- 12.
مرحوم طبرسى مىنويسد آيه وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ در باره نضر بن حارث نازل شده او تاجرى بود كه به ايران سفر مىكرد و داستانهاى ايرانى را از آنها فرا مىگرفت و بعد از برگشت از مسافرت براى قريش نقل مىكرد و به آنها مىگفت محمد صلى الله عليه و آله داستان عاد و ثمود نقل مىكند من داستان رستم و اسفنديار و داستانهاى
پادشاهان از داستانهاى او خوششان مىآمد و گوش دادن به قرآن را رها مىكردند.
كلبى مىنويسد گفتهاند اين آيه در باره مردى نازل شد كه كنيزى را خريد كه شبانه روز براى او غنا مىخواند (يا مىنواخت) از ابن عباس و بيشتر مفسرين نقل شده كه منظور از لهو الحديث غنا است و همين نظر ابن عباس و ابن مسعود استپ و از حضرت باقر و صادق عليهما السلام و حضرت رضا عليهم السلام نقل شده كه فرمودهاند يك نوع از لهو الحديث غنا است.پ از حضرت صادق (ع) روايت شده كه فرمود لهو الحديث طعنه زدن و مسخره كردن حق است كارهائى كه ابو جهل و يارانش مىكردند چون مىگفت: قريش، مايليد به شما از زقوم بچشانم همان زقومى كه رفيقتان شما را از آن مىترسانيد بعد مىفرستاد مقدارى كره و خرما مىآوردند مىگفت اين همان زقوم است كه شما را مىترساند.پ حضرت صادق فرمود غنا نوعى لهو الحديث است بنا بر اين هر چه ما را از راه خدا باز دارد و به خود مشغول كند لهو الحديث است وَ يَتَّخِذَها هُزُواً يعنى آيات قرآن يا راه خدا را مسخره مىكنند كَأَنَّ فِي أُذُنَيْهِ وَقْراً گويا در گوش او سنگينى هست كه مانع از شنيدن آيات مىشود.
در باره آيه بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها مىنويسد اگر براى آسمانها ستونى مىبود مشاهده مىگرديد زيرا بايد ستونهاى بسيار بزرگى مىداشتند كه بتواند آسمانها را نگه دارد اگر چنين بود باز احتياج به ستونهاى ديگرى بود كه آنها را نگه دارد همين طور به طور مسلسل پس ستونى ندارد.
بعضى گفتهاند منظور ستون قابل ديدن ندارد و معنى آيه اينست كه ستونهائى دارد كه شما نمىبينيد. وَ أَلْقى فِي الْأَرْضِ رَواسِيَ در زمين ميخها قرار دارد يعنى كوههاى ثابت را أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ تا مبادا شما را منحرف و متمايل نمايد.
و در باره آيه أَ وَ لَوْ كانَ الشَّيْطانُ يَدْعُوهُمْ جواب لو محذوف است به اين صورت كه اگر شيطان آنها را دعوت به عذاب جهنم مىكرد آنها پيروى شيطان را مىكردند وَ مَنْ يُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ يعنى هر كس دين خود را براى خدا خالص كند و در كارها منظورش تقرب به خدا باشد وَ هُوَ مُحْسِنٌ و كارهاى خود را مطابق شرع و دين انجام دهد فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى يعنى چنگ به دستآويزى ناگسستنى زده وَ إِلَى اللَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ يعنى
بازگشت كارها بسوى خدا است به صورتى كه براى هيچ كس اجازه تصرف در امر و نهى نمىباشد.
در باره آيه كَالظُّلَلِ مىنويسد: تشبيه كرده موج را به ابرهائى كه بر هم انباشته مىشوند بعضى گفتهاند منظور مانند كوهها است فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ يعنى در وفاى به عهد خود جانب عدالت را گرفته در زمين چنانچه در دريا با خدا پيمان بسته بود كه به يگانگى او را بشناسدپ سدى از مصعب بن سعد از پدرش نقل كرد كه روز فتح مكه تمام مردم را امان داد مگر چهار نفر كه در باره آنها فرمود هر كجا ايشان را پيدا كرديد بكشيد گر چه چنگ به پرده كعبه زده باشند 1- عكرمه بن ابى جهل. 2- عبد الله بن اخطل. 3- قيس بن سبابه.
4- عبد الله بن ابى سرح.
اما عكرمه پسر ابو جهل سوار كشتى شد و در دريا با طوفانى مهيب روبرو گرديد مسافران كشتى گفتند دست از خدايان دروغى برداريد و اخلاص بورزيد كه آن خداها و بتها نمىتوانند اينجا موجب نجات شما بشوند عكرمه گفت اگر مرا از بلاى دريا جز اخلاص چيزى نجات نبخشد در بيابان نيز غير آن چيز ديگرى نجات نمىبخشد. گفت خدايا من با تو پيمان مىبندم اگر از اين گرفتارى نجاتم بخشى مىروم خدمت حضرت محمد و دست در دست او مىگذارم او را شخصى بخشنده و كريم مىدانم. نجات يافت و خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد و مسلمان شد. معنى ختر: بدترين نوع فريبكارى است.
التنزيل «32»: الم* تَنْزِيلُ الْكِتابِ لا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ* أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ* اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ ما لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا شَفِيعٍ أَ فَلا تَتَذَكَّرُونَ «إلى قوله»: وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِآياتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْها إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ مُنْتَقِمُونَ «إلى قوله»: أَ وَ لَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَساكِنِهِمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ أَ فَلا يَسْمَعُونَ 1- 26.
در باره آيه ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ پيامبرى براى آنها قبل از تو نيامده بود مىنويسد منظور قريش است زيرا براى آنها قبل از پيامبر ما صلى الله عليه و آله پيامبرى نيامده بود گرچه براى ساير قبائل آمده بود مانند خالد بن سنان عبسى.
بعضى گفتهاند منظور اهل فترت است كه فاصله بين زمان عيسى و حضرت محمد صلى الله عليه و آله است آنها را پيامبرى قبل از حضرت محمد صلى الله عليه و آله نيامده بود.پ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ يعنى در آنچه مقدر كرده بود شش روز ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يعنى استيلا بر عرش يافت به قدرت و برترى.
الاحزاب «33»: يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً* وَ داعِياً إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِيراً* وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا كَبِيراً* وَ لا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ الْمُنافِقِينَ وَ دَعْ أَذاهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا 45- 48.
سبا «34»: وَ الَّذِينَ سَعَوْا فِي آياتِنا مُعاجِزِينَ أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِيمٌ* وَ يَرَى الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ هُوَ الْحَقَّ وَ يَهْدِي إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ* وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلى رَجُلٍ يُنَبِّئُكُمْ إِذا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّكُمْ لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ* أَفْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِي الْعَذابِ وَ الضَّلالِ الْبَعِيدِ* أَ فَلَمْ يَرَوْا إِلى ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَيْهِمْ كِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِيبٍ «إلى قوله تعالى»: قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا يَمْلِكُونَ مِثْقالَ ذَرَّةٍ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ وَ ما لَهُمْ فِيهِما مِنْ شِرْكٍ وَ ما لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِيرٍ «إلى قوله»: قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَ إِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلى هُدىً أَوْ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ* قُلْ لا تُسْئَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنا وَ لا نُسْئَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ* قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنا رَبُّنا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنا بِالْحَقِّ وَ هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ* قُلْ أَرُونِيَ الَّذِينَ أَلْحَقْتُمْ بِهِ شُرَكاءَ كَلَّا بَلْ هُوَ اللَّهُ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ* وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيراً وَ نَذِيراً وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ «إلى قوله»: وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ قالُوا ما هذا إِلَّا رَجُلٌ يُرِيدُ أَنْ يَصُدَّكُمْ عَمَّا كانَ يَعْبُدُ آباؤُكُمْ وَ قالُوا ما هذا إِلَّا إِفْكٌ مُفْتَرىً وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ* وَ ما آتَيْناهُمْ مِنْ كُتُبٍ يَدْرُسُونَها وَ ما أَرْسَلْنا إِلَيْهِمْ قَبْلَكَ مِنْ نَذِيرٍ «إلى قوله»: قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنى وَ فُرادى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا ما بِصاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذابٍ شَدِيدٍ* قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ* قُلْ إِنَّ رَبِّي يَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُيُوبِ* قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ ما يُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما يُعِيدُ* قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلى نَفْسِي وَ إِنِ اهْتَدَيْتُ فَبِما يُوحِي إِلَيَّ رَبِّي إِنَّهُ سَمِيعٌ قَرِيبٌ 5- 50.
در باره آيه أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ مىنويسد يعنى عذاب بدى أَ فَلَمْ يَرَوْا إِلى ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ تماشا نمىكنند روبروى خود و پشت سر خويش چگونه آسمان و زمين آنها را احاطه نموده. توضيح اين مطلب چنين است كه انسان تماشا مىكند به جلو جنود آسمان و زمين را مىبيند و همچنين عقب و راست و چپ قدرت خارج شدن از اين آسمان و زمين را ندارد «كِسَفاً» يعنى يك قطعه از آسمان كه آنها را زير بگيرد و هلاك نمايد.پ (وَ ما لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِيرٍ) يعنى خداوند را معاون و همكارى براى خلق آسمانها و زمين و هر چه آفريده نيست إِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلى هُدىً أَوْ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ اين سخن را از جهت انصاف در استدلال فرموده است نه اينكه واقعا مشكوك باشد چنانچه شما به دوستت مىگوئى يكى از ما دو نفر دروغ گفتهايم با اينكه مىدانى كداميك از شما دروغ گفته است ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنا يعنى بعد به حق بين ما حكومت خواهد كرد.
بيضاوى در تفسير قُلْ أَرُونِيَ الَّذِينَ أَلْحَقْتُمْ بِهِ شُرَكاءَ مىنويسد: يعنى به من نشان دهيد با چه امتيازى اين بتها را شريك عبادت با خدا قرار دادهايد. اين سؤال از شبهه آنها بعد از اينكه حجت بر ايشان تمام شده تا بيشتر آنها را ملزم نمايد وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ يعنى تو را به رسالت براى تمام مردم فرستادهايم از ماده «كف» است كه وقتى همه را شامل شد مانع خواهد بود كه يك نفر از تحت اين حكم خارج نشود. يا منظور اينست كه همه را فراگير است ابلاغ تو در اين صورت حال است از (كاف) كه (تا) از براى مبالغه اضافه شده است.
وَ ما آتَيْناهُمْ مِنْ كُتُبٍ يَدْرُسُونَها اين آيه شاهدى است بر صحت اشراك وَ ما أَرْسَلْنا إِلَيْهِمْ قَبْلَكَ مِنْ نَذِيرٍ ما قبل از تو براى آنها پيامبرى نفرستاديم تا بترساند ايشان را و به ترك شرك وادارد با اينكه قبلا توضيح داده شد كه راهى به سوى چنين احتمالى وجود ندارد پس از كجا اين شبهه براى آنها واقع شده.
قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ بگو شما را پند مىدهم به يك خصلت واحد كه آن اينست أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ براى خدا قيام كنيد از مجلس پيامبر صلى الله عليه و آله يا براى به پا داشتن
حق با اخلاص در راه خدا كه خالى از تظاهر و ريا و تقليد باشد. «مَثْنى وَ فُرادى» جدا، دو تا دو تا يا يكى يكى زيرا ازدحام موجب تشويش خاطر و اظهار نظرهاى مختلف مىشود ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا بعد بيانديشيد در مورد آنچه پيامبرتان آورده ما بِصاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ آن وقت خواهيد فهميد كه جنون او را وادار به اين عمل نكرده است ممكن است جمله به ما قبل مربوط نباشد و استيناف باشد به اين صورت كه آنها را متوجه مىكند عقل و دانش پيامبر را كه ملاحظه مىكنيد كافى است شما را در اينكه صدق و درستى او را باور كنيد. زيرا اين درايت او را مانع مىشود از اينكه ادعاى چيز بزرگى را بنمايد بدون دليل قابل اعتماد كه موجب رسوائيش در مقابل مردم خواهد شد و خود را به هلاكت مىافكند. چگونه چنين بوده با اينكه معجزات زيادى نيز به همراه دارد.پ بعضى گفتهاند (ما) استفهامى است يعنى بعد فكر مىكنند چه چيز در او هست كه موجب جنون شده باشد قُلْ ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ بگو هر چه سؤال كردم از شما در مورد مزد نبوت مال خودتان باشد يعنى سؤال نكردهام مزدى را بعضى گفتهاند (ما) موصول است منظور اينست كه درخواستى از شما نكردهام مانند اين آيه ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلًا و آيه ديگر لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى راه خدا را از پيش گرفتن موجب نفع آنها مىشود و خويشاوندان پيامبر صلى الله عليه و آله خويشاوند آنها است.
قُلْ إِنَّ رَبِّي يَقْذِفُ بِالْحَقِّ يعنى خداوند حق و واقعيت را القاء مىكند بر كسانى كه آنها برگزيدهاند از ميان بندگان خود يا باطل را كنار مىزند و از بين مىبرد آن را و يا آن را به اطراف جهان پرت مىكند كه اين خود وعدهاى است براى پيروزى اسلام وَ ما يُبْدِئُ الْباطِلُ وَ ما يُعِيدُ يعنى باطل از ميان رفت كه منظور شرك است به طورى كه اثرى از آن باقى نمىماند اين سخن از هلاك قبيله گرفته شده كه وقتى يك دودمان از بين رفت نه ابتدا دارد و نه بازگشت.
بعضى گفته باطل ابليس يا بت است و معنى اينست كه ديگر دو مرتبه نمىآفريند خلقى را و نه بازگشت مىدهد او را يا منظور اينست كه باطل هرگز موجب خيرى براى اهل آن نخواهد شد و نه بازگشت به خير مىكند. برخى گفتهاند (ما) استفهامى است كه منصوب
شده بواسطه فعل بعد خود.
فاطر «35»: أَ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِما يَصْنَعُونَ «إلى قوله»: ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ* إِنْ تَدْعُوهُمْ لا يَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَكُمْ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ وَ لا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِيرٍ* يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ* إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ* وَ ما ذلِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزِيزٍ «إلى قوله»: وَ ما يَسْتَوِي الْأَعْمى وَ الْبَصِيرُ* وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا النُّورُ* وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ* وَ ما يَسْتَوِي الْأَحْياءُ وَ لَا الْأَمْواتُ إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشاءُ وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ* إِنْ أَنْتَ إِلَّا نَذِيرٌ* إِنَّا أَرْسَلْناكَ بِالْحَقِّ بَشِيراً وَ نَذِيراً وَ إِنْ مِنْ قَبْلِهِمْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ وَ بِالزُّبُرِ وَ بِالْكِتابِ الْمُنِيرِ* ثُمَّ أَخَذْتُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ «إلى قوله»: وَ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ مِنَ الْكِتابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبادِهِ لَخَبِيرٌ بَصِيرٌ «إلى قوله»: قُلْ أَ رَأَيْتُمْ شُرَكاءَكُمُ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّماواتِ أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً فَهُمْ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْهُ بَلْ إِنْ يَعِدُ الظَّالِمُونَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً «إلى قوله»: وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِيرٌ لَيَكُونُنَّ أَهْدى مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذِيرٌ ما زادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً* اسْتِكْباراً فِي الْأَرْضِ وَ مَكْرَ السَّيِّئِ وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا 8- 43.پ در باره آيه أَ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً مىنويسد: آيا كسى كه عمل بد خود را خوب بداند مانند كسى است كه عمل خود را خوب نبيند بلكه چنان موفق باشد كه واقعيت را درك كند و اعمال خود را خوب بداند و اعمال زشت را واقعا زشت بداند اين جواب حذف شده چون در جمله قرينه به حذف آن وجود دارد فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ تقدير آيه چنين بوده: آيا كسى كه عمل خود را خوب بداند تو بر كار او اندوهگين مىشوى جواب بواسطه قرينه حذف شده فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ معنى آيه اينست كه از حسرت و اندوه بر گمراهى آنان خود را هلاك نكن كه اصرار بر تكذيب تو دارند ما يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ مالك قطمير نيستند يعنى مالك پوست روى دانه خرما.
وَ لَوْ سَمِعُوا اگر فرض كنيم آنها بشنوند مَا اسْتَجابُوا لَكُمْ جواب شما را نمىدهند
زيرا قدرت بر اين كار ندارند يا چون از شما بيزارند بواسطه كارى كه مىكنيد. وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ روز قيامت اقرار مىكنند كه شما مشرك بودهايد به باطل مىرفتيد. يا مىگويند ما كُنْتُمْ إِيَّانا تَعْبُدُونَ شما ما را نمىپرستيد وَ لا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِيرٍ هرگز كسى چون خداوند نمىتواند اين جريان را به تو اطلاع دهد زيرا او واقعا مطلع است ديگران چنين اطلاعى ندارند. وَ ما يَسْتَوِي الْأَعْمى وَ الْبَصِيرُ يعنى مساوى نيستند كافر و مؤمن، بعضى گفتهاند مثال براى بت و خدا است وَ لَا الظُّلُماتُ وَ لَا النُّورُ نه باطل و حق وَ لَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ و نه ثواب و نه عقاب وَ ما يَسْتَوِي الْأَحْياءُ وَ لَا الْأَمْواتُ مثال ديگرى است براى مؤمنين و كافران روشنتر از اول به همين جهت فعل (الا يستوى) را مكرر نموده. گفتهاند مثال براى علما و جاهلان است إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشاءُ يعنى خداوند توفيق فهم آيات و استفاده از مواعظ را به او مىدهد وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ با اين آيه بيشتر ثابت مىكند كه اصرارورزان بر كفر همچون اموات و مردههايند و بايد از آنها مايوس بود «بِالْبَيِّناتِ» يعنى با معجزاتى كه شاهد بر نبوت آنها است «و بالزبر» مانند صحف ابراهيم «وَ بِالْكِتابِ الْمُنِيرِ» چون تورات و انجيل منظور هر كدام جدا جدا و ممكن است مجموع هر دو منظور باشد و عطف بواسطه مغايرت دو صفتى كه دارند.پ أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً ينطق يا ما كتابى فرستادهايم كه در آن نوشته است ما براى خود شريك گرفتهايم فَهُمْ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْهُ آنها دليلى از اين كتاب داشته باشند بر شركت قرار دادن ممكن است ضمير (هم) مربوط به مشركين «وَ لا يَحِيقُ» يعنى احاطه ندارد «فَهَلْ يَنْظُرُونَ» آيا منتظرند. «إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ» روش خدا را در باره آنها كه عذاب مىكند كافران و تكذيبكنندگان را فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا يعنى روش خود را تغيير نمىدهد كه عذاب نكردن را عذاب قرار دهد و نه از آنها به ديگران منتقل مىكند كه غير مكذبان را عذاب نمايد.
يس «36»: يس* وَ الْقُرْآنِ الْحَكِيمِ* إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ* عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ* تَنْزِيلَ الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ* لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ فَهُمْ غافِلُونَ* لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلى أَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ «إلى قوله»: أَ لَمْ يَرَوْا كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ أَنَّهُمْ إِلَيْهِمْ لا يَرْجِعُونَ «إلى قوله»: وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّقُوا ما بَيْنَ أَيْدِيكُمْ وَ ما خَلْفَكُمْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ* وَ ما تَأْتِيهِمْ مِنْ آيَةٍ مِنْ آياتِ رَبِّهِمْ
إِلَّا كانُوا عَنْها مُعْرِضِينَ* وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا أَ نُطْعِمُ مَنْ لَوْ يَشاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِي ضَلالٍ مُبِينٍ «إلى قوله»: وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ فِي الْخَلْقِ أَ فَلا يَعْقِلُونَ* وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما يَنْبَغِي لَهُ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِينٌ* لِيُنْذِرَ مَنْ كانَ حَيًّا وَ يَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكافِرِينَ «إلى قوله»: وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ يُنْصَرُونَ* لا يَسْتَطِيعُونَ نَصْرَهُمْ وَ هُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ* فَلا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ إِنَّا نَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ وَ ما يُعْلِنُونَ 1- 76.پ و در باره آيه وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّقُوا ما بَيْنَ أَيْدِيكُمْ وَ ما خَلْفَكُمْ وقتى به آنها گفته مىشود بترسيد از آنچه مقابل شما است و آنچه پشت سرتان هست. از قبيل وقايعى كه گذشته و عذابى كه در آخرت آماده شد يا بلاهاى آسمانى و يا زمينى مانند اين آيه أَ فَلَمْ يَرَوْا إِلى ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ يا عذاب دنيا و عذاب آخرت و يا عكس آن يا گناهان آينده و گناهان گذشته. وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ انفاق كنيد بر مستمندان قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا آنها كه كافر به خدا هستند منكرين خدا كه ساكن مكه بودند لِلَّذِينَ آمَنُوا بمؤمنين كه اقرار به خدا دارند و كارها را وابسته به مشيت او مىدانند از روى لجاجت مىگويند: أَ نُطْعِمُ مَنْ لَوْ يَشاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ ما خوراك بدهيم به كسى كه اگر خدا بخواهد بنا به اعتقاد شما به او غذا مىدهد گفتهاند اين سخن مشركان قريش است كه فقراء مؤمنين از آنها تقاضاى كمك كردند آنها مىخواهند بگويند خدا با اينكه مىتواند آنها را سير كند ولى چيزى نمىدهد ما شايستهتريم كه چيزى به ايشان ندهيم اين از كمال نادانى آنها است زيرا خداوند روزى را با اسباب مختلفى مىدهد يكى از آن اسباب وادار كردن ثروتمندان است به كمك نسبت به تهيدستان و توفيق چنين كارى را دادن.
وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ اين آيه رد گفتار آنها است كه مىگفتند محمد (ص) شاعر است يعنى ما با قرآن به او شعر نياموختيم زيرا قرآن داراى قافيه و وزن نيست معنى آيه اينست كه تخيلات شاعرانه ندارد وَ ما يَنْبَغِي لَهُ براى او شعر گفتن صحيح نيست و از او ساخته نيست چنانچه چهل سال قبل از بعثت او را آزمايش كرديد و اين دو شعر گونه اتفاقى بوده بدون آنكه تصميم شعرگوئى داشته باشد.
انا النبى لا كذب انا ابن عبد المطلب
هل انت الا اصبع رميت و في سبيل الله ما لقيت
گاهى اوقات در ضمن صحبت عادى اتفاق مىافتد كلامى شعر گونه و موزون از زبان انسان خارج مىشود با اينكه خليل ابن احمد عروضى (رجز) را شعر به حساب نمىآورد با اينكه روايت شده كه پيامبر موقع خواندن اين دو جمله باء كذب و عبد المطلب را حركت داده (كه شعر معمولا يا بايد ساكن باشد يا اشباع شود) و تاء جمله دوم را (رميت) بدون اشباع تلفظ نموده.پ بعضى گفتهاند ضمير در «عَلَّمْناهُ» به قرآن بر مىگردد يعنى براى قرآن صحيح نيست كه شعر باشد «إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ» قرآن پند است و ارشاد از جانب خدا وَ قُرْآنٌ مُبِينٌ كتابى آسمانى است كه در مساجد خوانده مىشود و معلوم است كه سخن بشر نيست بواسطه معجزاتى كه در لابهلاى قرآن وجود دارد «لِيُنْذِرَ» تا بترساند قرآن يا پيامبر (ص) مَنْ كانَ حَيًّا كسانى را كه داراى عقل و فهم هستند زيرا غافل چون مرده است يا كسانى را كه در علم خدا مؤمن هستند زيرا حيات جاويد با ايمان است و انذار و ترسانيدن به او اختصاص دارد كه بهره از ايمان مؤمن مىبرد وَ يَحِقَّ الْقَوْلُ عذاب لازم شد و عَلَى الْكافِرِينَ بر كافران آنها كه اصرار به كفر دارند وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً خدايان ديگرى را شريك در عبادت خدا كردهاند لَعَلَّهُمْ يُنْصَرُونَ شايد به كمك آنها بشتابند در گرفتاريهايشان و با اينكه كار بعكس است زيرا لا يَسْتَطِيعُونَ نَصْرَهُمْ وَ هُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ نيروى كمك به آنها را ندارند و خودشان مامور حفظ و نگهبانى بتها هستند يا خواهند ديد كه در آتش مىسوزند.
الصافات «37»: فَاسْتَفْتِهِمْ أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِينٍ لازِبٍ* بَلْ عَجِبْتَ وَ يَسْخَرُونَ* وَ إِذا ذُكِّرُوا لا يَذْكُرُونَ* وَ إِذا رَأَوْا آيَةً يَسْتَسْخِرُونَ* وَ قالُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ 11- 15. «و قال سبحانه»: فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّكَ الْبَناتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ* أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِكَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ* أَلا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْكِهِمْ لَيَقُولُونَ* وَلَدَ اللَّهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ* أَصْطَفَى الْبَناتِ عَلَى الْبَنِينَ* ما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ* أَ فَلا تَذَكَّرُونَ* أَمْ لَكُمْ سُلْطانٌ مُبِينٌ* فَأْتُوا بِكِتابِكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ* وَ جَعَلُوا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ* سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ* إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ* فَإِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ* ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ بِفاتِنِينَ* إِلَّا مَنْ هُوَ صالِ الْجَحِيمِ* وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ* وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ* وَ إِنْ كانُوا لَيَقُولُونَ* لَوْ
أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ* لَكُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ* فَكَفَرُوا بِهِ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ «إلى قوله»: فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّى حِينٍ* وَ أَبْصِرْهُمْ فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ* أَ فَبِعَذابِنا يَسْتَعْجِلُونَ* فَإِذا نَزَلَ بِساحَتِهِمْ فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِينَ* وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّى حِينٍ* وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ 149- 179.پ در باره آيه فَاسْتَفْتِهِمْ مىنويسد: از آنها بپرس يعنى از مشركان مكه يا از بنى آدم أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا يعنى ملائكه آسمان و زمين و آنچه بين اين دو است مشرقها و ستارگان و شهابها و ثواقب كه آفريدههاى ما است مهمتر است يا خلقت آنها إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِينٍ لازِبٍ از اين آيه منظور اثبات معاد است و رد محال دانستن بازگشت در معاد به اين صورت كه ما انسان را از خاك و آب آفريديم و ماده اصلى باقى است مىتواند دو مرتبه به هم آميخته شود خودشان مىدانند كه انسان اولى از همين آفريده شده است يا به دليل اعتراف آنها به حدوث جهان و يا تصديق گفتار پيامبر ما را صلى الله عليه و آله در مورد آدم مىكنند. و بسيارى از حيوانات را ديدهاند كه از خاك توليد شدهاند بدون توليد و تناسل. بايد قبول كنند بازگشت معاد را به همين طور و يا انكار آنها بواسطه قدرت نداشتن خدا بر اعاده انسان است. اين نيز باطل است زيرا كسى كه قدرت بر آفرينش اشياء را داشته باشد مىتواند مسأله سادهاى را كه اعاده انسان است انجام دهد در مقابل خلقت اين جهان بىكران مخصوصا كه از همين خاك آنها را آفريده و قدرتش ذاتى و غير قابل تغيير است بَلْ عَجِبْتَ از قدرت خدا در شگفتى و انكار آنها معاد را و ايشان مسخره مىكنند اين تعجب تو را.
وَ جَعَلُوا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً يعنى بين خدا و ملائكه خويشاوندى است بعضى گفتهاند خداوند با جنيان مصاهرت و خويشاوندى برقرار كرده ملائكه از آنها بوجود آمدند بعضى نيز گفتهاند كه مدعى بودند كه خدا و شيطان دو برادرند لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ مىدانند ملائكه با جنيان كه كافران يا انسانها در عذاب خواهند بود سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ منزه است خدا از نسبتى كه مىدهند داشتن فرزند و خويشاوندى إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ استثناء نموده از معذبين و اهل جهنم بندگان مخلص را فَإِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ.
باز خطاب به مشركين مىكند ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ بِفاتِنِينَ شما نمىتوانيد در باره خدا افساد كنيد و مردم را گمراه نمائيد إِلَّا مَنْ هُوَ صالِ الْجَحِيمِ مگر كسانى كه در علم خدا گذشته است كه اهل جهنم هستند و انتم وَ ما تَعْبُدُونَ شما و خدايانى كه مىپرستيد گرفتار عذاب
جهنم خواهيد شد.پ وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ سخن ملائكه را بازگو مىكند كه اعتراف به بندگى مىنمايند و رد مىكنند مقام پرستش را معنى اينست كه هر يك از ما داراى مقام معين از عبادت و معرفت و فرمانبردارى هستيم در نظام آفرينش. ممكن است اين جمله و ما قبل آن «سُبْحانَ اللَّهِ» از سخنان ملائكه باشد تا با اين قسمت آيه لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ بپيوندد.
وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ ما كوشا هستيم در انجام طاعت و مراتب خدمت وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ ما منزه هستيم از آنچه نسبت مىدهند وَ إِنْ كانُوا لَيَقُولُونَ گر چه مشركان مىگويند لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ اگر نزد ما كتابى از كتب آسمانى بود لَكُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ.
به اخلاص خدا را عبادت مىكرديم و مانند آنها به مخالفت نمىپرداختيم فَكَفَرُوا بِهِ وقتى كتاب آمد كفر ورزيدند آنهم بهترين كتاب فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ در آينده خواهند فهميد نتيجه كفر خود را فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّى حِينٍ از آنها كناره بگير تا موقع معين يعنى روز بدر بعضى گفتهاند تا روز فتح مكه وَ أَبْصِرْهُمْ آن وقت تماشا كن چه به آنها مىرسد فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ آنها خواهند ديد كه ما چگونه تو را تائيد مىكنيم و نصرت مىبخشيم و در آخرت ثواب مىدهيم.
أَ فَبِعَذابِنا يَسْتَعْجِلُونَ آيا به عذاب ما عجله دارند. گفتهاند وقتى فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ نازل شد گفتند چه وقت اين كارها انجام مىشود بعد اين آيه نازل شد فَإِذا نَزَلَ بِساحَتِهِمْ فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِينَ وقتى عذاب به در خانه آنها نازل شود سحرگاه بدى خواهند داشت.
ص «38»: ص وَ الْقُرْآنِ ذِي الذِّكْرِ* بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي عِزَّةٍ وَ شِقاقٍ* كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ فَنادَوْا وَ لاتَ حِينَ مَناصٍ* وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْكافِرُونَ هذا ساحِرٌ كَذَّابٌ* أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَيْءٌ عُجابٌ* وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلى آلِهَتِكُمْ إِنَّ هذا لَشَيْءٌ يُرادُ* ما سَمِعْنا بِهذا فِي الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ* أَ أُنْزِلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ مِنْ بَيْنِنا بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِنْ ذِكْرِي بَلْ لَمَّا يَذُوقُوا عَذابِ* أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَحْمَةِ رَبِّكَ الْعَزِيزِ الْوَهَّابِ* أَمْ لَهُمْ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما فَلْيَرْتَقُوا فِي الْأَسْبابِ* جُنْدٌ ما هُنالِكَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ 1- 11.
«و قال سبحانه»: وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلًا ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ* أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ* كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ وَ لِيَتَذَكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ 27- 29.
«و قال سبحانه»:لْ إِنَّما أَنَا مُنْذِرٌ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلَّا اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ* رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُمَا الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ* قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِيمٌ* أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ* ما كانَ لِي مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلى إِذْ يَخْتَصِمُونَ* إِنْ يُوحى إِلَيَّ إِلَّا أَنَّما أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ
«إلى قوله»: قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ* إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ* وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِينٍ 65- 88.
در باره آيه فِي عِزَّةٍ مىنويسد: يعنى در خودخواهى و استكبار از حق وَ شِقاقٍ مخالفت با خدا و پيامبرش فَنادَوْا از روى تقاضا و التماس يا توبه و استغفار فرياد مىزنند: وَ لاتَ حِينَ مَناصٍ ولى هنگام چارهجوئى گذشته.پ مرحوم طبرسى مىنويسد: مفسران گفتهاند سران قريش كه بيست و پنج نفر بودند از آن جمله وليد بن مغيره كه از همه بالاتر بود و ابو جهل و ابى و اميه دو پسر خلف و عتبه و شيبه فرزندان ربيعه و نضر بن حارث پيش ابو طالب آمده گفتند تو بزرگ و با شخصيتترين افراد ما هستى ما آمدهايم تا داورى كنى بين ما و پسر برادرت. او افكار و عقايد ما را به خرافات نسبت مىدهد و خدايان ما را به ناسزا مىگيرد.
ابو طالب پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را خواست و عرض كرد پسر برادر اينها فاميل تو هستند و تقاضائى دارند پرسيد چه مىخواهند گفتند تو دست از ما و خدايان ما بردار تا ما دست از تو و خدايت برداريم.
فرمود شما يك جمله از من بپذيريد تا بر عرب و عجم حكومت كنيد. ابو جهل گفت:
بسيار خوب ما ده برابر از تو مىپذيريم فرمود بگوئيد:
«لا اله الا الله»
از جاى حركت كرده گفتند أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً مىخواهد اين همه خدا را در يكى منحصر نمايد. اين آيات به همين جهت نازل شد.پ و روايت شده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله اشك از چشمانش جارى شد بعد فرمود عمو، اگر خورشيد را در دست راست و ماه را در دست چپم قرار دهند دست از ماموريت خود بر نمىدارم تا به انجام برسانم يا كشته شوم. حضرت ابو طالب گفت دنبال كار خود باش
هرگز دست از پشتيبانى تو بر نمىدارم.
بيضاوى در مورد آيه مىنويسد: وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ يعنى اشراف قريش پس از آنكه پيامبر اكرم آنها را با دليل ملزم نموده رفتند و گفتند: أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلى آلِهَتِكُمْ برويد دست از خدايان خود بر نداريد إِنَّ هذا لَشَيْءٌ يُرادُ اين عملى است كه روزگار به سر ما آورده و قابل دفع نيست يا منظور اينست كه آنچه پيشنهاد و پيشبينى مىكند يعنى توحيد و رياست و حكومت بر عرب و عجم همه كس آرزو دارند يا منطق اينست كه او مىخواهد دين شما را از دستتان بگيرد.پ ما سَمِعْنا بِهذا چنين سخنى را نشنيدهايم فِي الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ از مردمى كه زمان پدرانمان بودهاند يا از مسيحيان كه آخرين ملت مذهبى هستند زيرا نصرانيان قائل به سه خدا هستند بالاخرة يعنى از اهل كتاب و كاهنان كه مردمان مترقى هستند يكتاپرستى و توحيد را نشنيدهايم.
إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ اين يك دروغى بيش نيست أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَحْمَةِ رَبِّكَ يعنى آيا گنجينههاى رحمت خدا در اختيار آنها است تا هر كه را خواستند براى نبوت برگزينند أَمْ لَهُمْ مُلْكُ السَّماواتِ يعنى آنها در مورد اين عالم جسمانى اختيارى ندارند كه اين عالم جزئى كوچك از قدرت خدا است پس چگونه مىتوانند اختيار دارى نمايند.
فَلْيَرْتَقُوا فِي الْأَسْبابِ اگر چنين اختيارى دارند با وسائلى كه دارند بر فراز عرش برآيند و اختيار در دست بگيرند و نظام عالم را اداره كنند و به هر كس مىخواهند وحى كنند.
(سبب) وسيله رسيدن است.
گفتهاند مراد از اسباب، آسمانها است زيرا آسمانها سبب حوادث زمين هستند جُنْدٌ ما هُنالِكَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزابِ اينها سپاهى گرد هم آمده از كفار هستند كه به زودى شكست مىخورند چگونه مىتوانند تدبير جهان را بنمايند. يا يعنى اعتنايى به گفتار آنها نكن.
قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِيمٌ يعنى اين خبر بزرگى است كه به شما گوشزد كردم كه بترسيد از خدائى كه او يكتا است بعضى گفتهاند منظور خبرى است كه بعد از حضرت آدم مىدهد ما كانَ لِي مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلى إِذْ يَخْتَصِمُونَ زيرا اطلاعاتى كه از ملائكه و جريانهاى بين آنها مىدهد بطورى كه در كتابهاى قبل از قرآن آمده است از كسى نشنيده و از مطالعه به دست
نياورده جز وحى چيز ديگرى تصور نمىشود ما أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ من هرگز مدعى چيزى كه صلاحيت آن را ندارم نيستم چنانچه سابقه مرا داريد كه به دروغ مدعى نبوت و آوردن قرآن شوم وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِينٍ يعنى اين مطالب را بعد از مرگ خواهيد فهميد يا روز قيامت يا هنگام ظهور اسلام. الزمر «39»: تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ* إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ* أَلا لِلَّهِ الدِّينُ الْخالِصُ* وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِي ما هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ* إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي مَنْ هُوَ كاذِبٌ كَفَّارٌ* لَوْ أَرادَ اللَّهُ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً لَاصْطَفى مِمَّا يَخْلُقُ ما يَشاءُ سُبْحانَهُ هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ «إلى قوله»: وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِيباً إِلَيْهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِيَ ما كانَ يَدْعُوا إِلَيْهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلَّهِ أَنْداداً لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلًا إِنَّكَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ «إلى قوله»: قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ* وَ أُمِرْتُ لِأَنْ أَكُونَ أَوَّلَ الْمُسْلِمِينَ* قُلْ إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ* قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصاً لَهُ دِينِي* فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِينُ «إلى قوله»: أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولئِكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ* اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى ذِكْرِ اللَّهِ ذلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ «إلى قوله»: وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِي هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ* قُرْآناً عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ* ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِيهِ شُرَكاءُ مُتَشاكِسُونَ وَ رَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيانِ مَثَلًا الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ «إلى قوله»:
أَ لَيْسَ اللَّهُ بِكافٍ عَبْدَهُ وَ يُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِنْ دُونِهِ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ* وَ مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ أَ لَيْسَ اللَّهُ بِعَزِيزٍ ذِي انْتِقامٍ* وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ* قُلْ يا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ إِنِّي عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ* مَنْ يَأْتِيهِ عَذابٌ يُخْزِيهِ وَ يَحِلُّ عَلَيْهِ عَذابٌ مُقِيمٌ* إِنَّا أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ فَمَنِ اهْتَدى فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما يَضِلُّ عَلَيْها وَ ما أَنْتَ
عَلَيْهِمْ بِوَكِيلٍ «إلى قوله»: أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ شُفَعاءَ قُلْ أَ وَ لَوْ كانُوا لا يَمْلِكُونَ شَيْئاً وَ لا يَعْقِلُونَ* قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِيعاً لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ* وَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذا ذُكِرَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ إِذا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبادِكَ فِي ما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ «إلى قوله»: وَ أَنِيبُوا إِلى رَبِّكُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ* وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ «إلى قوله»: قُلْ أَ فَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجاهِلُونَ* وَ لَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ* بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَ كُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ 1- 66.پ و در باره آيه وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ مىنويسد: ممكن است دوستگيرندگان كفار باشند و دوستان آنها ملائكه و عيسى و بتها باشد بنا بر حذف ضمير راجع و در نظر گرفتن مشركين بدون قرينهاى كه شاهد بر آن در كلام باشد وَ الَّذِينَ مبتداء است خبر آن بنا بر توجيه اول ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى است به تقدير قول يا خبرش اين جمله است إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ و به توجيه دوم خبر آن همين جمله إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ است بنا بر اين قولى كه در تقدير گرفته مىشود حال يا بدل از صله و «زُلْفى» مصدر است يا حال.
لَوْ أَرادَ اللَّهُ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً اگر خدا بخواهد فرزندى بگيرد و چنانچه گمان مىكنند لَاصْطَفى مِمَّا يَخْلُقُ ما يَشاءُ زيرا هيچ موجودى وجود ندارد مگر اينكه مخلوق اوست چون محال است دو واجب وجود داشته باشد و بايد غير واجب الوجود به واجب مستند شود و اين واضح است كه مخلوق شباهت به خالق ندارد تا فرزند او شود سپس اين مطلب را با اين آيه بيان مىفرمايد: هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ زيرا الوهيت واقعى تابع وجوبى است كه مستلزم ذاتى بودن آن است و اين منافات با شباهت است چه رسد به تولد زيرا هر كدام از دو مماثل و مشابه مركب از يك حقيقت مشترك هستند و يك يقين مخصوص و قهار بودن مطلق منافى است با قبول زوالى كه محتاج به فرزند باشد.
نَسِيَ ما كانَ يَدْعُوا إِلَيْهِ يعنى فراموش كرده گرفتارى را كه از خدا درخواست مىكرد
آن را بر طرف نمايد يا منظور فراموش كرده خدايش را كه تضرع به درگاه او مىكرد.
أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ خبر اين دو جمله محذوف است كه اين قسمت از آيه شاهد آن است فَوَيْلٌ لِلْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ يعنى دلهايشان سخت گرديده به واسطه ياد او.
ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا خدا براى مشرك و موحد مثال مىزند رَجُلًا فِيهِ شُرَكاءُ مُتَشاكِسُونَ وَ رَجُلًا سَلَماً لِرَجُلٍ مثل مشرك بنا بر آنچه مقتضاى اعتقاد است كه هر كدام از خدايانش مدعى عبوديت و بندگى او هستند مثال بردهاى است كه چند نفر مالك او باشند هر كدام او را به جانب خود مىكشند و او سرگردان است و موحد مثال كسى است كه فقط متعلق به يك نفر باشد و ديگرى بر او راهى نداشته باشد.پ مرحوم طبرسى در آيه وَ يُخَوِّفُونَكَ بِالَّذِينَ مِنْ دُونِهِ مىنويسد: كفار پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را مىترسانيدند از بتهاى خود و به ايشان مىگفتند نمىترسى كه خدايان ما تو را بكشند گفتهاند وقتى خالد بن وليد به دستور پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله خواست بت عزى را در هم شكند آنها گفتند مواظب باش كه عزى سختگير است ولى خالد با تبر بر بينى او نواخت و او را تكه تكه كرده گفت:
كفرانك يا عزى لا سبحانك سبحان من اهانك
أَ وَ لَوْ كانُوا لا يَمْلِكُونَ شَيْئاً وَ لا يَعْقِلُونَ جواب اين استفهام محذوف است يعنى اگر آنها چنين باشند كه مالك شفاعت نباشند و عقل هم نداشته باشند آيا باز هم ايشان را مىپرستيد و اميد شفاعت از آنها داريد قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِيعاً يعنى احدى بدون اجازه خدا حق شفاعت ندارد وَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ وقتى تنها نام خدا را مىبرند متنفر مىشوند. گفتهاند دلهايشان مىگيرد.
بيضاوى مىنويسد: وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ يعنى تابع قرآن باشيد يا اوامرش را اطاعت كنيد نه گرد منهياتش بگرديد يا منظور تابع واجبات باشيد نه آنچه غير لازم است يا تابع ناسخ باشيد نه منسوخ. شايد منظور تابع چيزى باشيد كه بيشتر موجب نجات و سلامتى شما مىشود مانند توبه و انابه و مواظبت طاعت و بندگى.
المؤمن «40»: ما يُجادِلُ فِي آياتِ اللَّهِ إِلَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَلا يَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِي الْبِلادِ* كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ هَمَّتْ كُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِيَأْخُذُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ
لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كانَ عِقابِ «إلى قوله»: وَ اللَّهُ يَقْضِي بِالْحَقِّ وَ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا يَقْضُونَ بِشَيْءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ* أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ كانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ آثاراً فِي الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما كانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ* ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانَتْ تَأْتِيهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَكَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِيٌّ شَدِيدُ الْعِقابِ 4- 22.
و قال سبحانه: فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكارِ* إِنَّ الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ إِنْ فِي صُدُورِهِمْ إِلَّا كِبْرٌ ما هُمْ بِبالِغِيهِ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ* لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ* وَ ما يَسْتَوِي الْأَعْمى وَ الْبَصِيرُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ لَا الْمُسِيءُ قَلِيلًا ما تَتَذَكَّرُونَ «إلى قوله»: قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَمَّا جاءَنِي الْبَيِّناتُ مِنْ رَبِّي وَ أُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِينَ «إلى قوله»: أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ اللَّهِ أَنَّى يُصْرَفُونَ* الَّذِينَ كَذَّبُوا بِالْكِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ «إلى قوله»: وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَيْكَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَيْكَ وَ ما كانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِيَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْمُبْطِلُونَ 55- 78. «إلى آخر السورة».پ إِنَّ الَّذِينَ يُجادِلُونَ فِي آياتِ اللَّهِ كسانى كه مجادله مىكنند در آيات خدا. اين حكم عمومى است گرچه آيه در باره مشركين مكه و يهودان نازل شده موقعى كه آنها گفتند تو آن پيامبرى كه ما انتظارش را داريم نيستى. مسيح بن داود است كه بر دريا و خشكيها حاكم است و نهرها با او در جريان است إِنْ فِي صُدُورِهِمْ إِلَّا كِبْرٌ جز تكبر نسبت به حق چيزى در دل ندارند و خود را برتر دانستن از انديشه و دانش اندوزى يا منظور اراده رياست است يا اينكه نبوت و سلطنت مال آنها باشد ما هُمْ بِبالِغِيهِ آنها نمىتوانند از آيات خدا جلوگيرى كنند يا به آرزوى خود برسند لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ آفرينش آسمانها و زمين بزرگتر از آفرينش انسان است كسى كه قادر باشد بر آفريدن جهان بدون ماده و مايهاى كه قبلا وجود داشته باشد بر دو مرتبه برگرداندن انسان قادرتر است كه مايه و مادهاى هم وجود دارد.
فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وقتى فرمان خدا آمد به عذاب در دنيا و آخرت قُضِيَ بِالْحَقِّ حكومت به حق مىكند كه واقعبين نجات يابد و ياوهسرا عذاب شود وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْمُبْطِلُونَ آن معاندين كه پيوسته طلب معجزه مىكنند با اينكه به اندازه كافى ديدهاند.
السجده «41»: حم تَنْزِيلٌ مِنَ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ* كِتابٌ فُصِّلَتْ آياتُهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ* بَشِيراً وَ نَذِيراً فَأَعْرَضَ أَكْثَرُهُمْ فَهُمْ لا يَسْمَعُونَ* وَ قالُوا قُلُوبُنا فِي أَكِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَيْهِ وَ فِي آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَيْنِنا وَ بَيْنِكَ حِجابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنا عامِلُونَ* قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى إِلَيَّ أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ وَ وَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ* الَّذِينَ لا يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ «إلى قوله»: فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُكُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ* إِذْ جاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ قالُوا لَوْ شاءَ رَبُّنا لَأَنْزَلَ مَلائِكَةً فَإِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ «إلى قوله» وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَغْلِبُونَ* فَلَنُذِيقَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا عَذاباً شَدِيداً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِي كانُوا يَعْمَلُونَ «إلى قوله»: وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعا إِلَى اللَّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ* وَ لا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَ لَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ* وَ ما يُلَقَّاها إِلَّا الَّذِينَ صَبَرُوا وَ ما يُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ إلى قوله: إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِالذِّكْرِ لَمَّا جاءَهُمْ وَ إِنَّهُ لَكِتابٌ عَزِيزٌ* لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ* ما يُقالُ لَكَ إِلَّا ما قَدْ قِيلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِكَ إِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَ ذُو عِقابٍ أَلِيمٍ* وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِيًّا لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آياتُهُ ءَ أَعْجَمِيٌّ وَ عَرَبِيٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِينَ آمَنُوا هُدىً وَ شِفاءٌ وَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ فِي آذانِهِمْ وَقْرٌ وَ هُوَ عَلَيْهِمْ عَمًى أُولئِكَ يُنادَوْنَ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ «إلى قوله»: قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ثُمَّ كَفَرْتُمْ بِهِ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ فِي شِقاقٍ بَعِيدٍ 1- 52.پ در باره آيه قُلُوبُنا فِي أَكِنَّةٍ دلهاى ما زير پردههائى است. اينها مثالهائى است از كوردلى آنها در مورد پذيرفتن دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله و اعتقاد به دين او و كراهتى كه از شنيدن گفتارش دارند و مخالفت و دورى كه از او مىنمايند «فَاعْمَلْ» عمل كن به دين خود يا ابطال عقيده ما «إِنَّنا عامِلُونَ» ما نيز عمل به دين خود مىكنيم يا در ابطال دعوت تو.
مرحوم طبرسى مىنويسد: گفتهاند ابا جهل يك جامهاى را بين خود و پيامبر
صلى الله عليه و آله بلند نموده گفت يا محمد تو از اين طرف برو ما از آن طرف تو به دين خود عمل كن و ما به دين خودمان فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ يعنى از راه او منحرف نشويد و از او اطاعت كنيد.
در باره آيه وَ الْغَوْا فِيهِ يعنى با قرآن مبارزه كنيد با لغو و باطل و سخنان بيهوده لَعَلَّكُمْ تَغْلِبُونَ شايد به وسيله اين لغو و باطل پيروز شويد و ياران محمد صلى الله عليه و آله سخن او را نشنوند بعضى گفتهاند معنى وَ الْغَوْا فِيهِ يعنى سر و صدا كنيد سوت بزنيد و رقاصى كنيد.
ديگرى گفته است يعنى صدايتان را با شعر و رجز بلند كنيد در مقابل او (ابن عباس و سدى) چون از معارضه با قرآن مايوس شدند چارهاى انديشيدند كه سفارش به گوش ندادن كردند و كارهاى بيهوده انجام دهند تا به مبارزه قرآن بپردازند.پ بيضاوى در باره آيه وَ ما يُلَقَّاها مىنويسد: چنين صفتى را كه پاسخ بدى را به خوبى دادن است نمىتواند كسى انجام دهد إِلَّا الَّذِينَ صَبَرُوا مگر شكيبايان جلو نفس را از انتقام گرفتن باز مىدارند وَ ما يُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ و مگر كسانى كه بهره فراوانى از نيكوئيها و كمال نفس دارند. بعضى گفتهاند حَظٍّ عَظِيمٍ بهشت است.
وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِيًّا اين آيه جواب آنها است كه مىگفتند چرا قرآن به زبان غير عرب نازل نشده لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آياتُهُ چرا به زبانى رسيده كه ما نمىفهميم ءَ أَعْجَمِيٌّ وَ عَرَبِيٌّ زبان غير عربى براى عرب آورده شده. أُولئِكَ يُنادَوْنَ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ مثالى براى نپذيرفتن آنها است مثل كسى كه او را از راه دور صدا بزنند.
حمعسق «42»: وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ اللَّهُ حَفِيظٌ عَلَيْهِمْ وَ ما أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَكِيلٍ* وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ قُرْآناً عَرَبِيًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرى وَ مَنْ حَوْلَها وَ تُنْذِرَ يَوْمَ الْجَمْعِ لا رَيْبَ فِيهِ فَرِيقٌ فِي الْجَنَّةِ وَ فَرِيقٌ فِي السَّعِيرِ «إلى قوله»: أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَ هُوَ يُحْيِ الْمَوْتى وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ «إلى قوله»: شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ* وَ ما تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَ إِنَ
الَّذِينَ أُورِثُوا الْكِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مُرِيبٍ* فَلِذلِكَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ كِتابٍ وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّكُمْ لَنا أَعْمالُنا وَ لَكُمْ أَعْمالُكُمْ لا حُجَّةَ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ اللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنا وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ* وَ الَّذِينَ يُحَاجُّونَ فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِيبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَيْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ «إلى قوله»: قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ* أَمْ يَقُولُونَ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً فَإِنْ يَشَإِ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلى قَلْبِكَ وَ يَمْحُ اللَّهُ الْباطِلَ وَ يُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ «إلى قوله»: اسْتَجِيبُوا لِرَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ ما لَكُمْ مِنْ مَلْجَإٍ يَوْمَئِذٍ وَ ما لَكُمْ مِنْ نَكِيرٍ* فَإِنْ أَعْرَضُوا فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً إِنْ عَلَيْكَ إِلَّا الْبَلاغُ «إلى قوله»: وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لَا الْإِيمانُ وَ لكِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ* صِراطِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ أَلا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ 1- 53.پ شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ يعنى دين نوح را بر پيامبر ما صلى الله عليه و آله تشريع نموده و اديان ديگرى كه در فاصله بين اين دو قرار داشت و آن همان اصل مشترك بين اديان است أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ.
ايمان به آنچه لازم است معتقد شد و اطاعت از احكام خدا وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ در اين اصل اختلاف نورزيد ولى فروع شرايع مختلف است وَ ما تَفَرَّقُوا فيه يعنى امم گذشته گفتهاند يعنى اهل كتاب وَ إِنَّ الَّذِينَ أُورِثُوا الْكِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ منظور اهل كتابى هستند كه در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله زندگى مىكردند يا مشركين كه وارث قرآن شدند بعد از اهل كتاب فَلِذلِكَ يعنى به جهت اين تفرقه يا كتاب يا علمى كه به تو داده شده است.
لا حُجَّةَ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ يعنى استدلال و دعوائى بين ما و شما نيست چرا كه حق آشكار شده است و ديگر جاى بحث و گفتگو نيست وَ الَّذِينَ يُحَاجُّونَ فِي اللَّهِ كسانى كه در دين خدا به استدلال مىپردازند مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِيبَ لَهُ بعد از اينكه مردم پذيرفتند دين خدا را يا بعد از آنكه خدا دعاى پيامبرش را مستجاب كرد در روز بدر و او را يارى نمود يا بعد از پذيرفتن اهل كتاب دعوتش را حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ دليل آنها باطل و زائق است فَإِنْ يَشَإِ
اللَّهُ يَخْتِمْ عَلى قَلْبِكَ آيه بعيد مىشمارد كه مثل پيامبر بر خدا افتراء ببندد به اين طريق كه كسى افترا مىزند كه مهر بر دلش زده شده باشد و جاهل به پروردگار باشد مثل اين كه مىگويد اگر خدا بخواهد بر دلت مهر مىزند تا جرات به افتراء پيدا كنى گفتهاند يَخْتِمْ عَلى قَلْبِكَ يعنى قرآن را نگه مىدارد و وحى به تو نمىكند يا تو را صبر مىدهد تا از آزار آنها دل شكسته نشوى.پ وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا يعنى چنين بر تو وحى كرديم آنچه وحى نموده به نام روح ناميده زيرا دلها را زنده مىكند بعضى گفتهاند منظور جبرئيل است معنى اينست كه او را به وحى پيش تو فرستاديم ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لَا الْإِيمانُ يعنى قبل از وحى كتاب و ايمان را نمىدانستى. همين آيه دليل است بر اينكه پيامبر قبل از نبوت متعبد به شريعتى نبوده. گفته مراد ايمان است به چيزى كه جز شنيدن راهى ندارد وَ لكِنْ جَعَلْناهُ نُوراً ولى قرار داديم او را نور يعنى روح يا كتاب يا ايمان را.
سوره زخرف شماره 43.
الزخرف «43»: حم* وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ* إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ* وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ* أَ فَنَضْرِبُ عَنْكُمُ الذِّكْرَ صَفْحاً أَنْ كُنْتُمْ قَوْماً مُسْرِفِينَ* وَ كَمْ أَرْسَلْنا مِنْ نَبِيٍّ فِي الْأَوَّلِينَ* وَ ما يَأْتِيهِمْ مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ* فَأَهْلَكْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً وَ مَضى مَثَلُ الْأَوَّلِينَ «إلى قوله سبحانه»: وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً إِنَّ الْإِنْسانَ لَكَفُورٌ مُبِينٌ* أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا يَخْلُقُ بَناتٍ وَ أَصْفاكُمْ بِالْبَنِينَ* وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلًا ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ كَظِيمٌ* أَ وَ مَنْ يُنَشَّؤُا فِي الْحِلْيَةِ وَ هُوَ فِي الْخِصامِ غَيْرُ مُبِينٍ* وَ جَعَلُوا الْمَلائِكَةَ الَّذِينَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُكْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ يُسْئَلُونَ* وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ* أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً مِنْ قَبْلِهِ فَهُمْ بِهِ مُسْتَمْسِكُونَ* بَلْ قالُوا إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلى آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ* وَ كَذلِكَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلى آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُكُمْ بِأَهْدى مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَيْهِ آباءَكُمْ قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ* فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ «إلى قوله»: بَلْ مَتَّعْتُ هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ حَتَّى جاءَهُمُ الْحَقُّ وَ رَسُولٌ مُبِينٌ* وَ لَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ قالُوا هذا سِحْرٌ وَ إِنَّا بِهِ كافِرُونَ* وَ قالُوا
لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ* أَ هُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ «إلى قوله»: أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِي الْعُمْيَ وَ مَنْ كانَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ* فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِكَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ* أَوْ نُرِيَنَّكَ الَّذِي وَعَدْناهُمْ فَإِنَّا عَلَيْهِمْ مُقْتَدِرُونَ* فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ إِنَّكَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ* وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ* وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً يُعْبَدُونَ 2- 45.
«و قال تعالى»: وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ* وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَيْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ* إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَيْهِ وَ جَعَلْناهُ مَثَلًا لِبَنِي إِسْرائِيلَ* وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْكُمْ مَلائِكَةً فِي الْأَرْضِ يَخْلُفُونَ «إلى قوله»: لَقَدْ جِئْناكُمْ بِالْحَقِّ وَ لكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ* أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ* أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلى وَ رُسُلُنا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ* قُلْ إِنْ كانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِينَ* سُبْحانَ رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ* فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَ يَلْعَبُوا حَتَّى يُلاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ «إلى قوله»: وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ* وَ قِيلِهِ يا رَبِّ إِنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ لا يُؤْمِنُونَ* فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ 57- 79.پ در باره آيه وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتابِ ام الكتاب لوح محفوظ است كه اصل كتب آسمانى است «لدينا» محفوظ نزد ما از تغيير «لعلى» يعنى بسيار بلند مرتبه است در كتب آسمانى زيرا معجزات بين آنها «حكيم» صاحب حكمت بالغه است يا منظور اينست كه محكم است و نسخپذير نيست أَ فَنَضْرِبُ عَنْكُمُ الذِّكْرَ صَفْحاً آيا آن را از شما دور مىكنيم كه مجازا از اين گفتار عرب است (ضرب الغرائب عن الحوض) بيگانهها را از آب دور كرديم (فاء) عاطفه است به فعل محذوفى يعنى آيا شما را رها مىكنيم و ذكر را از شما دور مىكنيم.
صفحا مصدرى است غير مطابق با لفظ فعل زيرا دور كردن ذكر اعراض است يا مفعول له است يا حال است به معنى صافح و اصل آن از اينست كه پشت گردن به آن بگردانى و گفتهاند به معنى جانب است در اين صورت ظرف خواهد بود.
(أَنْ كُنْتُمْ) يعنى (لئن كنتم) فَأَهْلَكْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً يعنى از قوم اسرافگر. زيرا خطاب را از آنها به پيامبر بر مىگرداند و خبر از آنها مىدهد. وَ مَضى مَثَلُ الْأَوَّلِينَ و
گذشت در قرآن داستان عجيب آنها. و در اين آيه وعدهاى است براى پيامبر صلى الله عليه و آله و تهديدى است براى آنها شبيه جريانهائى كه براى گذشتگان اتفاق افتاده وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً يعنى قرار دادهاند از بندگانش براى او فرزند. گفتهاند ملائكه فرزند خدايند اين كه فرزند را جزء ناميده چون فرزند پاره تن والد است. كه اين مطلب دليل است بر محال بودن نسبت فرزند به خداى يكتا دادن.پ وَ هُوَ كَظِيمٌ دلش پر از ناراحتى است أَ وَ مَنْ يُنَشَّؤُا فِي الْحِلْيَةِ يعنى يا براى خدا قرار دادهاند وَ جَعَلُوا الْمَلائِكَةَ الَّذِينَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً اين كفر ديگرى است كه آنها را خداوند سرزنش مىكند كه بهترين بندگانش و كاملترين آنها يعنى ملائكه را به صورت ناقصترين و بىارزشترين آنها درآورند أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ در موقع آفرينش آنها حضور داشتند كه خداوند ملائكه را زن آفريده زيرا ادعاى چنين چيزى با مشاهده صحيح است.
كِتاباً مِنْ قَبْلِهِ يعنى كتابى قبل از قرآن قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُكُمْ بِأَهْدى مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَيْهِ آباءَكُمْ يعنى آيا باز پيرو پدران خود هستيد اگر من دينى براى شما بياورم كه بهتر از راه پدرانتان باشد. اين آيه حكايت از يك جريان گذشتهاى مىكند. كه به پيامبر خودشان چنين فرمود يا خطاب به پيامبر ما است صلى الله عليه و آله.
دليل وجه اول اينست كه ابن عامر و حفص چنين قرائت كردهاند آيه قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ يعنى اگر چه بهتر باشد ما نمىپذيريم تا پيامبر خود را مايوس كنند از تفكر و انديشه در اين مورد بَلْ مَتَّعْتُ هؤُلاءِ ما بهرهمند كرديم معاصرين پيامبر خود را از قريش «وَ آباءَهُمْ» به عمرهاى طولانى و نعمت مغرور شدند به اين و غرق در شهوترانى شدند.
مرحوم طبرسى در آيه وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ مىنويسد: منظورشان از دو قريه مكه و طائف است و آن دو مرد يكى وليد بن مغيره از مكه و عروه بن مسعود ثقفى از طائف است بعضى گفتهاند عتبه بن ربيعه از مكه و ابن عبد يا ليل از طائف. و وليد بن مغيره از مكه و حبيب بن عمر و ثقفى از طائف از ابن عباس نقل شده زيرا اين دو مرد خيلى متشخص بودند در بين مردم و بسيار ثروتمند آنها چنين گمان مىكردند هر كس داراى ثروت و شخصيت باشد شايستهتر است به نبوت خداوند بر رد آنها مىفرمايد أَ هُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ آيا آنها نبوت را بين بندگان خدا تقسيم مىكنند سپس مىفرمايد
نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا يعنى ما روزى را در زندگى طبق مصالحى كه مىدانيم بين بندگان تقسيم مىكنيم. هيچ كس را نمىرسد كه در اين موارد دخالت كند و همان طورى كه بعضى را در ثروت برترى بر بعض ديگر دادهايم در مورد نبوت نيز به هر كس صلاح مىدانيم مىدهيم وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ يعنى بعضى را فقير و بعضى را ثروتمند اين اختيار را به آنها ندادهايم با اينكه چيز بىاهميتى است چگونه انتخاب پيامبر را به آنها واگذار مىكنيم با موقعيت و مقام ارجمندى كه دارد.پ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيًّا وجه تفاوت ثروت بين بندگان علاوه بر مصالحى كه گفتيم يكى ديگر اين است طبق مصالح و احتياجهائى كه دارند يك ديگر را به خدمت بگمارند و از خدمت يك ديگر استفاده نمايند و به اين وسيله نظام جهان قوام يابد بعضى گفتهاند تا برخى مالك برخ ديگر شوند به وسيله مال خود و آنها را به عنوان بردگى بگيرند وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ يعنى ثواب يا بهشت و يا نبوت بهتر است از آنچه آنها بر هم انباشته مىكنند از ثروت. فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِكَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ يعنى يا پس از مرگ از امتت انتقام خواهيم گرفت أَوْ نُرِيَنَّكَ الَّذِي وَعَدْناهُمْ يا در زمان حيات تو آنچه وعده به آنها دادهايم از عذاب دچار خواهيم كرد فَإِنَّا عَلَيْهِمْ مُقْتَدِرُونَ يعنى ما قادر بر انتقام هستيم و مىتوانيم در زمان حيات تو و بعد از وفاتت آنها را كيفر نمائيم حسن و قتاده گفتهاند:
خداوند پيامبرش را گرامى داشت به اينكه چنين كيفرى را در زمان حياتش به امت نداد و جز آنچه موجب خشنودى او شود انجام نداد ولى بعد از او نقمت و انتقام شديدى پيش آمد.پ روايت شده كه به پيامبر نشان دادند كه امتش بعد از او چگونه دچار مىشوند از آن روز پيوسته گرفته بود و او را خندان نديدند تا از دنيا رفت.پ جابر بن عبد الله انصارى مىگويد: «حجة الوداع» من نزديكترين شخص به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بودم در منى. فرمود: مبادا شما را ببينم پس از من كافر شديد و گردن يك ديگر مىزنيد. به خدا سوگند اگر چنين كنيد مرا ميان گروه و سپاهى خواهيد ديد كه شما را در پيكار پاسخ مىدهند بعد متوجه پشت سر خود شده سه مرتبه فرمود: على على على.
چنين ديديم كه جبرئيل به او اشاره نمود پشت سر آن اين آيه نازل شد فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِكَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ وقتى تو را برديم به وسيله على از آنها انتقام خواهيم گرفت.
گفتهاند كه به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نشان دادند چگونه از آنها انتقام خواهند گرفت. در جريان بدر پس از اينكه آن جناب را از مكه بيرون كردند وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ اين قرآن موجب شخصيت و شرافت براى تو و قومت خواهد بود وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ در آينده بازخواست خواهيد شد از سپاس مقام و موقعيت كه به شما داده شده.
گفته از قرآن و وظيفهاى كه نسبت به آن داشتيد سؤال خواهند كرد وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا يعنى بپرس از مؤمنان اهل كتاب. تقدير چنين است بپرس از امتهاى پيشين. بعضى گفتهاند معناى آيه اينست: سؤال كن از انبياء كه در شب معراج خداوند آنها را براى پيامبر صلى الله عليه و آله جمع كرد و هفتاد نفر بودند از قبيل موسى و عيسى عليهم السلام ولى از آنها سؤال نكرد چون او از اين انبياء بهتر اطلاع داشت از جانب خدا.پ در باره اين آيه وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا مىنويسد: در مورد معنى آيه اختلاف نمودهاند به چند صورت:
1- معنى آيه اينست. چون توجيه كردند كه عيسى بن مريم هم در عذاب خواهد بود طبق عقيده آنها و جريان از اين قرار بود كه وقتى آيه إِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ شما و خدايانتان در جهنم خواهيد بود. مشركان گفتند ما راضى هستيم چون عيسى نيز با خدايان ما خواهد بود و اين آيه اشاره به آن است إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ قوم تو به فرياد مىآيند و با تو به مخاصمه مىپردازند اين آيه مخاصمه آنها است وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَيْرٌ أَمْ هُوَ يعنى خدايان ما از عيسى بهتر نيستند وقتى عيسى در جهنم باشد چون او را پرستيدهاند خدايان ما باشد. ابن عباس و مقاتل اين مطلب را نقل كردهاند.
2- معنى آيه را چنين گفتهاند چون خداوند آدم را مثل براى خلقت عيسى زده در اين آيه إِنَّ مَثَلَ عِيسى عِنْدَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ گروهى از كفار اين مطلب را اعتراض نمودند بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله اين آيه از آن جهت نازل شد.
3- قتاده مىگويد چون پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله عيسى و مادرش را ستود كه او نيز مانند عيسى كه نصارى او را مىپرستند.پ 4- نظرى است كه ائمه گرام از على (ع) نقل كردهاند كه فرمود روزى خدمت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله رفتم گروهى از قريش اطرافش را گرفته بودند به من نگاهى
كرده فرمود يا على مثل تو در اين امت چون عيسى است كه او را گروهى دوست داشتند و در دوستى افراط كردند و هلاك شدند و گروهى او را دشمن داشتند و در دشمنى افراط نمودند آنها نيز هلاك شدند اما گروهى ميانهرو بودند و نجات يافتند اين سخن بر قريش گران آمد و شروع به خنده كردند و گفتند او را تشبيه مىكند به انبياء و رسل بعد اين آيه نازل شد وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَيْرٌ أَمْ هُوَ يعنى مسيح. يا محمد صلى الله عليه و آله يا على عليه السلام لَجَعَلْنا مِنْكُمْ بجاى شما بنى آدم ملائكه را قرار مىدهيم كه جانشين شما باشد.
أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ آنها تصميمى در باره حضرت محمد صلى الله عليه و آله مىگيرند ما نيز تصميمى در باره عذاب و كيفر آنها مىگيريم أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ سر چيزى است كه انسان در دل خود پنهان مىكند به ديگرى نمىگويد ولى نجوى چيزى كه پنهانى به ديگرى مىگويد.پ بيضاوى مىنويسد: قُلْ إِنْ كانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ پيامبر صلى الله عليه و آله بهتر مىدانست چه چيز مىتوان به خدا نسبت داد و چه چيز را نمىتوان. او شايستهتر است به احترام كسى كه بايد او را احترام نمود يكى از حقوق احترام پدر اينست كه احترام بچهاش را نگه دارند از اين آيه چنين استفاده نمىشود كه خدا صحيح است بچه داشته باشد و بچهاش را عبادت كنند زيرا چيز محال موجب لازمه محالش نمىشود.
بعضى گفتهاند يعنى اگر خدا را فرزندى باشد بنا به ادعاى شما من اولين عابد و پرستشكننده خدا و اعترافكننده به يگانگى اويم. يا از مخالفين و اعتراضكننده اين عقيده هستم از ماده (عبد يعبد) به معنى اين كه بيزار شد و ناراحت گرديد يا معنى آيه اينست كه او را فرزند نيست و من اولين موحد كله هستم «فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ» يعنى به كجا روى مىآوريد از عبادت خدا به عبادت ديگرى «وَ قِيلِهِ» يعنى قول پيامبر صلى الله عليه و آله منصوب شده به واسطه اينكه عطف به «سِرَّهُمْ» گرديد يا عطف به محل «السَّاعَةِ» يا فعل قيل در تقدير گرفته شده يعنى «قال قيله» عاصم و حمزه مجرور كردهاند لفظ (قِيلِهِ) را به جهت عطف به لفظ الساعه فَاصْفَحْ عَنْهُمْ يعنى از آنها اعراض كن و مايوس از ايمان آنها باش «وَ قُلْ سَلامٌ» آسوده شدم از شما و رها كردم شما را.
الدخان «44»: حم* وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ* إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ
«إلي قوله»: بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ يَلْعَبُونَ* «إلي قوله»: فَإِنَّما يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ* فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ 1- 59.
الجاثية «45»: حم* تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ «إلى قوله»: تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آياتِهِ يُؤْمِنُونَ* وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ* يَسْمَعُ آياتِ اللَّهِ تُتْلى عَلَيْهِ ثُمَّ يُصِرُّ مُسْتَكْبِراً كَأَنْ لَمْ يَسْمَعْها فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِيمٍ* وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آياتِنا شَيْئاً اتَّخَذَها هُزُواً أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ* مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ وَ لا يُغْنِي عَنْهُمْ ما كَسَبُوا شَيْئاً وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِياءَ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ* هذا هُدىً وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِيمٌ «إلى قوله»: قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ لِيَجْزِيَ قَوْماً بِما كانُوا يَكْسِبُونَ «إلى قوله تعالى»: ثُمَّ جَعَلْناكَ عَلى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْها وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ* إِنَّهُمْ لَنْ يُغْنُوا عَنْكَ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ إِنَّ الظَّالِمِينَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ اللَّهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِينَ* هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ «إلى قوله»: أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَكَّرُونَ* وَ قالُوا ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ 1- 24.پ در باره آيه فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آياتِهِ يُؤْمِنُونَ مىنويسد: يعنى به چه حديثى از آيات خدا و اسم خدا را بر آيات مقدم داشته به واسطه تعظيم چنانچه مىگوئى اعجبنى زيد و كرمه يا منظور بعد حديث الله است كه آن قرآن مىباشد: اما آيات آن دلائل زيادى است كه در آن وجود دارد يا منظور از دلائل قرآن است. و عطف به جهت مغايرت داشتن دو وصف است.
قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا يعنى بگو به مؤمنين ببخشند و چشمپوشى كنند لِلَّذِينَ لا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ يعنى بگو به كسانى كه موقع پيش آمدهائى را كه نسبت به دشمنان خدا شده انتظار ندارند از اين گفته عرب استفاده شد «ايام العرب» يعنى حوادث و وقايع آنها آيا آرزو ندارند اوقاتى را كه خداوند به مؤمنين وعده داده براى ثواب و پاداش. گفتهاند اين آيه منسوخ شده به وسيله آيه قتال لِيَجْزِيَ قَوْماً.
اين قسمت علت براى امر است ثُمَّ جَعَلْناكَ عَلى شَرِيعَةٍ شريعت يعنى طريقه مِنَ
الْأَمْرِ يعنى امر دين «هذا» يعنى قرآن يا پيروى از اين «بَصائِرُ لِلنَّاسِ» دلائلى است كه بينش آنها را مىافزايد و راه صلاح و رستگارى را مىآموزند.پ أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ يعنى پيروى هدايت را رها نموده و پيرو هواى نفس شده گويا با اين پيروى او را مىپرستد. بعضى قرائت كردهاند «إِلهَهُ هَواهُ» زيرا او از سنگى خوشش مىآيد و آن را مىپرستد وقتى چيزى بهتر از او پيدا كند آن را عبادت خواهد كرد وَ قالُوا ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا اين نيست مگر زندگى دنيا «نَمُوتُ وَ نَحْيا» اموات و مرده بوديم و نطفه و پيش از نطفه و زنده شديم بعد از آن يا مىميريم و با بوجود آمدن فرزندان زنده مىشويم يا منظور اينست كه بعضى مىميرند و بعضى زنده مىشوند يا مرگ و زندگى ما را فرا مىگيرد بعد از آن ديگر زندگى وجود ندارد شايد آنها منظورشان تناسخ بوده است كه تناسخ مذهب بيشتر بتپرستان است وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ گذشت زمان ما را از بين مىبرد وَ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ يعنى نسبت حوادث را به حركات افلاك و آنچه مربوط به آن است به طور استقلال يا اطلاعى از بعث ندارند يا هر دو إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ زيرا دليل ندارند اين حرف را از روى تقليد و انكار گفتهاند چون چنين چيزى را درك نكردهاند.
الاحقاف «46»: حم* تَنْزِيلُ الْكِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ* ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى وَ الَّذِينَ كَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ* قُلْ أَ رَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّماواتِ ائْتُونِي بِكِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ* وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ* وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ كانُوا لَهُمْ أَعْداءً وَ كانُوا بِعِبادَتِهِمْ كافِرِينَ* وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ هذا سِحْرٌ مُبِينٌ* أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللَّهِ شَيْئاً هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِيضُونَ فِيهِ كَفى بِهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ* قُلْ ما كُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَ ما أَدْرِي ما يُفْعَلُ بِي وَ لا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما يُوحى إِلَيَّ وَ ما أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ* قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ كَفَرْتُمْ بِهِ وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ عَلى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَ اسْتَكْبَرْتُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ* وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كانَ خَيْراً ما سَبَقُونا إِلَيْهِ وَ إِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هذا إِفْكٌ قَدِيمٌ* وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى إِماماً وَ رَحْمَةً وَ هذا كِتابٌ مُصَدِّقٌ لِساناً
عَرَبِيًّا لِيُنْذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ بُشْرى لِلْمُحْسِنِينَ «إلى قوله»: فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ ما يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ بَلاغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ 1- 35.پ و در باره آيه وَ أَجَلٍ مُسَمًّى به تقدير اجلى كه همه به آن منتهى مىشوند كه روز قيامت است يا آخرين مدتى كه براى هر كس مقدر شده أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ يا باقيمانده علمى كه از پيشينيان به شما رسيده آيا در آن علم چيزى هست كه اين بتها را شايسته عبادت بداند يا امر به عبادت آنها بكند وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا يَسْتَجِيبُ لَهُ سرزنش و انكار است كه آيا كسى گمراهتر هست از اين مشركين كه رها كردهاند عبادت خداى سميع و مجيب و قادر و خبير را و روى به عبادت بتى آوردهاند كه جواب آنها را نمىدهد اگر صدايشان را بشنود چه برسد كه اسرار و راز دلهايشان را بفهمد و مراعات مصالح آنها را بنمايد إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ تا دنيا باشد. وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ آنها از دعاى اين مشركين غافلند زيرا بتها يا جمادند و يا بندگانى هستند كه به كار و گرفتاريهاى خود مشغولند قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ بگو اگر فرض شود كه من تهمت زدهام اين قرآن را فَلا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللَّهِ شَيْئاً يعنى اگر خداوند مرا دچار عقاب و كيفر نمايد شما قدرت جلوگيرى عذاب از مرا نداريد پس چگونه من جرات دارم و خود را مستحق كيفر مىنمايم با اينكه از حرف شما نفعى و دفع ضرر نسبت به من متصور نيست.
هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِيضُونَ فِيهِ خدا بهتر مىداند كه شما چه ايرادتراشىها در مورد آياتش مىكنيد قُلْ ما كُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ بگو من در ميان پيامبران چيز تازهاى نياوردهام كه شما را به آن دعوت كنم يا قدرت داشته باشم بر آنچه آنها قادر نبودهاند و هر چه شما مايليد انجام دهم وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ گواهى داد يكى از بنى اسرائيل منظور عبد الله بن سلام است.
بعضى گفتهاند منظور موسى است على نبينا و عليه الصلاة و السلام و گواهى او آنچه در تورات از صفت پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است «على مثله» مانند قرآن و مطالبى است كه در تورات گواه واقعيت قرآن است يا اينكه قرآن از جانب خدا است إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ اين استيناف مشعر است كه كفر آنها از ظلم و ستمشان بوجود آمده و دليل بر
يك جواب محذوف است مثل اينكه پرسيده است آيا شما ظالم نيستيد وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كانَ خَيْراً كافران گفتند اگر ايمان خوب بود يا آنچه بر محمد صلى الله عليه و آله نازل شده ما سَبَقُونا إِلَيْهِ آنها بر ما سبقت به ايمان نمىگرفتند با اينكه همه آنها اشخاص بىارزشى هستند زيرا فقير و غلام و بيچاره هستند اين حرف را قريش گفتند گفتهاند بنو عامر و غطفان و اسد و اشجع چون جهينه و مزنه و اسلم و غفار ايمان آوردند يا يهودان گفتهاند وقتى عبد الله بن سلام و يارانش ايمان آوردند «بلاغ» يعنى اين مطلبى كه پند مىدهد يا اين سوره كفايت است يا تبليغ پيامبر.
محمد «47»: وَ الَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْوىً لَهُمْ* وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِكَ الَّتِي أَخْرَجَتْكَ أَهْلَكْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ* أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ «إلى قوله»: وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ حَتَّى إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ قالُوا لِلَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً أُولئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ 12- 16 «إلى آخر السورة».پ مرحوم طبرسى در مجمع البيان مىنويسد: مِنْ قَرْيَتِكَ الَّتِي أَخْرَجَتْكَ يعنى اهل آن قريه تو را خارج كردهاند معنى اينست كه چقدر از مردان كه آنها شديدتر از اهالى مكه هستند أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ يعنى داراى يقين در دين و دليل واضحى بر اعتقاد خود راجع به توحيد و شرايع دارد كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ آنها مشركان هستند گفتهاند منافقان همين از حضرت باقر روايت شد.
وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ يعنى منافقان قالُوا لِلَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ يعنى كسانى كه خداوند به آنها علم و فهم داده از مؤمنين.پ اصبغ بن نباته از على بن ابى طالب (ع) نقل مىكند كه فرمود ما در خدمت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بوديم كه وحى نازل مىشد و ما را مطلع مىفرمود من حفظ مىكردم و ديگران وقتى بيرون مىشديم.
مىگفتند ما ذا قالَ آنِفاً چه چيز الآن گفت اين سخن را از روى مسخره مىگفتند و يا مىخواستند بگويند ما توجه به حفظ و مطالب او نداريم.
بعضى گفتهاند اين حرف را مىزدند چون معنايش را نمىفهميدند و نمىدانستند چه
شنيدهاند. گفتهاند از روى تحقير مىگفتند يعنى چيز با فايدهاى نگفت ممكن است از روى ريا و نفاق سؤال مىكردند. يعنى از گفتار او چيزى را از دست ندادهام مگر همين مطلب را چه گفت تا حفظ كنيم آن را.
الفتح «48»: إِنَّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً* لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا* إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفى بِما عاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْراً عَظِيماً 8- 10.
در باره آيه وَ تُعَزِّرُوهُ يعنى او را با شمشير و زبان يارى مىكنيد إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ منظور بيعت حديبيه است كه بيعت رضوان نام دارد.
الحجرات «49»: وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَ لكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ أُولئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ 7 «و قال سبحانه»: قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ إِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمالِكُمْ شَيْئاً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ «إلى قوله»: قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِينِكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ* يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلامَكُمْ بَلِ اللَّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ* إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ غَيْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ 16- 18.پ در باره آيه لَعَنِتُّمْ مىنويسد: يعنى در گناه و هلاكت مىافتيد قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا آنها گروهى از بنى اسد بودند كه در سالى سخت و قحط خدمت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله رسيده اظهار اسلام كردند ولى در دل مؤمن نبودند مىخواستند از زكات چيزى بگيرند خدا پيامبر را صلى الله عليه و آله از نيت آنها مطلع نمود و فرمود به آنها اطلاع بده تا اين معجزهاى براى او باشد قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا بگو شما تصديق واقعى نكردهايد.
وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا بگو از ترس بردگى و كشته شدن تسليم شدهايد لا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمالِكُمْ يعنى از ثواب اعمال شما كم نمىشود چيزى. مىگويند وقتى اين دو آيه نازل شد آنها خدمت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده گفتند ما در ادعاى ايمان صادق هستيم خداوند اين آيه را نازل فرمود قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِينِكُمْ شما مىخواهيد اعتقاد خود را به خدا بفهمانيد يعنى خدا مطلع است احتياجى به اخبار شما ندارد آنها مىگفتند ما به تو
ايمان آورديم بدون جنگ اما فلان قبيله پس از جنگ ايمان آوردند خداوند فرمود يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا يعنى منت بر تو مىگذارند به اسلام خود.
ق «50»: ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِيدِ* بَلْ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ فَقالَ الْكافِرُونَ هذا شَيْءٌ عَجِيبٌ* أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً ذلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ «إلى قوله»: وَ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِي الْبِلادِ هَلْ مِنْ مَحِيصٍ* إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرى لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِيدٌ «إلى قوله سبحانه»: نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَقُولُونَ وَ ما أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبَّارٍ فَذَكِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ يَخافُ وَعِيدِ 1- 45.
الذاريات «51»: فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ مُبِينٌ* وَ لا تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ مُبِينٌ* كَذلِكَ ما أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ* أَ تَواصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ* فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ* وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ 50- 55 «إلى آخر السورة».پ بيضاوى در مورد آيه وَ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ يعنى چقدر اقوامى را قبل از قوم تو هلاك كرديم مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً يعنى آنها قدرتشان بيشتر بود مانند عاد و ثمود فَنَقَّبُوا فِي الْبِلادِ دست تصرف در شهرها دراز كردند يا تمام حركت خود را به كار بردند از ترس مرگ هَلْ مِنْ مَحِيصٍ آيا چارهاى از خدا يا مرگ هست. گفتهاند ضمير «نقبوا» مربوط به اهل مكه است يعنى بگردند در سفرهاى خود ميان اقوام و ملل آيا آنها چارهاى بدست آوردهاند تا آنها نيز براى خود توقع نمايند لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ كسى كه قلب آگاهى دارد كه حقايق را درك مىكند أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِيدٌ و يا گوش داده تا بشنود وَ هُوَ شَهِيدٌ ذهن خود را آماده مىكند تا معنى آن را بفهمد. يا او گواه است براستى آن و از ظاهرش پند مىگيرد و از دستوراتش سرپيچى مىكند وَ ما أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبَّارٍ يعنى تو مسلط بر آنها نيستى كه به زور وادار به ايمان نمائى يا هر چه مايلى انجام دهى تو دعوتكننده هستى.
أَ تَواصَوْا بِهِ يعنى گويا پيشينيان و حاضرين همه سفارش كردهاند نسبت به اين حرف تا همه گفتند بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ يعنى آنها در يك مطلب مشتركند كه طغيانگرند فَتَوَلَّ عَنْهُمْ از مجادله با آنها اعراض كن فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ تو را سرزنش نمىكنند بر اعراض از آنها بعد از اينكه وظيفه خود را در تبليغ انجام دادى.
الطور «52»: فَذَكِّرْ فَما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِكاهِنٍ وَ لا مَجْنُونٍ* أَمْ يَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ* قُلْ تَرَبَّصُوا فَإِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُتَرَبِّصِينَ* أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُمْ بِهذا أَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ* أَمْ يَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا يُؤْمِنُونَ* فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِثْلِهِ إِنْ كانُوا صادِقِينَ* أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ أَمْ هُمُ الْخالِقُونَ* أَمْ خَلَقُوا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بَلْ لا يُوقِنُونَ* أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَبِّكَ أَمْ هُمُ الْمُصَيْطِرُونَ* أَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ يَسْتَمِعُونَ فِيهِ فَلْيَأْتِ مُسْتَمِعُهُمْ بِسُلْطانٍ مُبِينٍ* أَمْ لَهُ الْبَناتُ وَ لَكُمُ الْبَنُونَ* أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ* أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَيْبُ فَهُمْ يَكْتُبُونَ* أَمْ يُرِيدُونَ كَيْداً فَالَّذِينَ كَفَرُوا هُمُ الْمَكِيدُونَ* أَمْ لَهُمْ إِلهٌ غَيْرُ اللَّهِ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ* وَ إِنْ يَرَوْا كِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً يَقُولُوا سَحابٌ مَرْكُومٌ* فَذَرْهُمْ حَتَّى يُلاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي فِيهِ يُصْعَقُونَ* يَوْمَ لا يُغْنِي عَنْهُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئاً وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ* وَ إِنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا عَذاباً دُونَ ذلِكَ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ* وَ اصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ فَإِنَّكَ بِأَعْيُنِنا وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ حِينَ تَقُومُ* وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ 29- 49.پ فَما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِكاهِنٍ وَ لا مَجْنُونٍ تو به حمد و نعمت خدا هرگز كاهن و ديوانه نيستى چنانچه مىگويند أَمْ يَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ شاعرى است كه ما منتظريم دچار گرفتاريهاى زمان شود بعضى گفتهاند (منون) مرگ است.
قُلْ تَرَبَّصُوا فَإِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُتَرَبِّصِينَ منتظر هلاك شما هستم چنانچه شما منتظر مرگ من هستيد أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُمْ آيا عقل به آنها مىگويد كه معتقد چنين تناقض گرديدهاند زيرا كاهن صاحب دقت نظر و هوشيارى است و مجنون و ديوانه عقل ندارد شاعر نيز داراى سخن موزون و تخيلى است كه ديوانه نمىتواند چنان مسجع و با قافيه سخن بگويد أَمْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ يا آنها از حد گذشته دشمنى دارند أَمْ يَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ از خودش درآورده است بَلْ لا يُؤْمِنُونَ چون ايمان ندارند اين نسبتها را مىدهند أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ يا بوجود آوردهاند بىآنكه بوجود آورنده و مدبرى وجود داشته باشد يا از جهت هيچ بودن عبادت و مجازات را قبول ندارند أَمْ هُمُ الْخالِقُونَ مؤيد معنى اول اينست كه، معنى چنين مىشود آيا خود را بوجود آوردهاند به همين جهت پشت سر آن اين آمده است بَلْ لا يُوقِنُونَ يعنى وقتى از آنها مىپرسى چه كسى شما و آسمانها و زمين را آفريده مىگويند خدا اگر يقين به اين حرف خود داشته باشند از عبادت او روى بر نمىگردانند.
أَمْ عِنْدَهُمْ خَزائِنُ رَبِّكَ يعنى نزد شما است خزائن رزق پروردگار تا نبوت را به هر كس بخواهند بدهند يا خزائن علم خدا در اختيار آنها است تا هر كه را بخواهند انتخاب نمايند أَمْ هُمُ الْمُصَيْطِرُونَ يا آنها غالب و پيروز هستند. بر جهان و هر چه بخواهند مىكنند. أَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ يا وسيله رفتن بر فراز آسمانها را دارند أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً يا پاداش به رسالت از آنها خواستهاى فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ آنها به واسطه تعهدى كه كردهاند زير بار گرانى رفتهاند؟ به همين جهت از پيروى تو سرباز زدهاند وَ إِنْ يَرَوْا كِسْفاً اگر بينند قطعهاى از آسمان مِنَ السَّماءِ ساقِطاً يَقُولُوا فرو ريزد مىگويند از طغيانگرى و عنادشان سَحابٌ مَرْكُومٌ ابرى بر هم انباشته است فَإِنَّكَ بِأَعْيُنِنا تو در نظر ما هستى و ما تو را حفظ مىكنيم.
النجم «53»: وَ النَّجْمِ إِذا هَوى* ما ضَلَّ صاحِبُكُمْ وَ ما غَوى* وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى* إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحى* عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوى* ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوى «إلى قوله»: أَ فَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّى* وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرى* أَ لَكُمُ الذَّكَرُ وَ لَهُ الْأُنْثى* تِلْكَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِيزى* إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ ما تَهْوَى الْأَنْفُسُ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدى* أَمْ لِلْإِنْسانِ ما تَمَنَّى* فَلِلَّهِ الْآخِرَةُ وَ الْأُولى* وَ كَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّماواتِ لا تُغْنِي شَفاعَتُهُمْ شَيْئاً إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَرْضى* إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ لَيُسَمُّونَ الْمَلائِكَةَ تَسْمِيَةَ الْأُنْثى* وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً «إلى قوله»: أَ فَرَأَيْتَ الَّذِي تَوَلَّى* وَ أَعْطى قَلِيلًا وَ أَكْدى* أَ عِنْدَهُ عِلْمُ الْغَيْبِ فَهُوَ يَرى* أَمْ لَمْ يُنَبَّأْ بِما فِي صُحُفِ مُوسى* وَ إِبْراهِيمَ الَّذِي وَفَّى* أَلَّا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى* وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى* وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرى* ثُمَّ يُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفى 1- 41 «إلى آخر السورة».پ مرحوم طبرسى در باره آيه أَ فَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّى وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرى مىنويسد:
يعنى به ما اطلاع دهيد از اين خدايانى كه در مقابل خدا آنها را مىپرستيد و ملائكه را نيز با آنها پرستش مىكنيد و مىگوئيد دختران خدايند. بعضى گفتهاند: ديديد اى جاهلان كه لات و عزى و منات دختران خدايند. گفتهاند آنها چنين اعتقاد داشتهاند كه ملائكه دختران خدايند بتها را به صورت آنها تراشيده بودند و به همين جهت مىپرستيدند و براى آنها
اسمهائى از نامهاى خدا گذاشته بودند مىگفتند لات از الله مشتق است و عزى از عزيز و گفتهاند لات بتى بود كه قبيله ثقيف مىپرستيدند و عزى نيز بتى چنين بود. بعضى گفتهاند عزى درخت بزرگى بود در ميان غطفان كه او را مىپرستيدند پيامبر خالد بن وليد را فرستاد آن را قطع كرد و اين شعر را گفت:
يا عز كفر انك لا سبحانك انى رايت الله قد اهانك
پ از مجاهد و قتاده نقل شده كه منات بتى بود مربوط به هذيل بين مكه و مدينه ضحاك و كلبى گفتهاند در كعبه بود ولى متعلق به هذيل و خزاعه و اهل مكه او را مىپرستيدند. گفتهاند لات و منات و عزى هر سه از سنگ بودند كه در كعبه قرار داده بود و آنها را مىپرستيدند.
معنى آيه اينست كه به من اطلاع دهيد آيا اين بتها سود يا زيان و يا عملى انجام مىدهند كه قابل پرستش باشند و در مقابل خدا قرار گيرند بعد خدا مىفرمايد در حالى انكار مىكند اعتقاد قريش را كه ملائكه و بتها را دختران خدا مىداند أَ لَكُمُ الذَّكَرُ وَ لَهُ الْأُنْثى آيا براى شما نر است و براى او ماده تِلْكَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِيزى اين يك تقسيم غير عادلانه است.
در باره آيه أَ فَرَأَيْتَ الَّذِي تَوَلَّى اين هفت آيه در باره عثمان بن عفان نازل شده كه او از اموال خود صدقه مىداد و انفاق مىكرد. عبد الله بن سعد بن ابى سرح برادر رضاعى او گفت چكار مىكنى؟ ممكن است فقير و مستمند شوى. گفت من گناهى انجام دادهام كه با اين كار مىخواهم رضا و عفو خدا را به دست آورم. برادرش گفت همين شترت را با تمام لوازم و زين و برگش به من بده تا من همه گناهان تو را بر دوش خود بپذيرم.
او هم پذيرفت و شترش را داد و چند نفر را هم شاهد بر اين عمل گرفت، ديگر صدقه نداد اين آيه نازل شد أَ فَرَأَيْتَ الَّذِي تَوَلَّى يعنى روز احد فرار كرد و جنگ را رها نمود و مختصرى بخشيد بعد قطع كرد تا اين آيه سَوْفَ يُرى به زودى خواهيد ديد، عثمان باز به كار سابق خود برگشت. ناقل ابن عباس و گروهى از مفسران هستند.
گفتهاند در باره وليد بن مغيره نازل شده كه پيرو دين پيامبر (ص) شد مشركان او را سرزنش كردند. به او گفتند دين آباء و اجداد خود را رها كرده و آنها را به گمراهى نسبت دادى و معتقدى آنها در آتش جهنم هستند. جواب داد من از عذاب خدا ترسيدم. كسى كه او
را سرزنش مىكرد ضمانت كرد كه اگر مقدارى از مالش را بدهد و از دين اسلام برگردد او عذاب خدا را به جاى مغيره تحمل نمايد. پذيرفت اما مقدارى از پولى كه ضمانت كرده بود داد ولى از پرداخت بقيه خوددارى نمود اين آيه نازل شد أَ فَرَأَيْتَ الَّذِي تَوَلَّى پشت كرد از ايمان (وَ أَعْطى) به دوستش داد «قَلِيلًا وَ أَكْدى» مقدارى بخشيد و بقيه را بخل ورزيد. مجاهد و ابن زيد.پ گفته شده: كه در باره عاص بن وائل سهمى نازل شده زيرا او با پيامبر در بعضى از كارها موافقت مىكرده، سدى نقل كرده گفتهاند در باره مردى نازل شد كه به خانواده خود گفت بار و بنه خود مرا ببنديد تا بروم پيش اين مرد منظورش پيامبر اكرم (ص) بود وسائل خود را برداشت و راه افتاد، در بين راه مردى از كفار او را ديد گفت كجا مىروى؟ گفت مىخواهم بروم پيش محمد (ص) شايد بهرهمند شوم. آن مرد گفت بار و بنهات را به من بده تا گناهانت را به عهده بگيرم. عطاء بن يسار نقل كرده. بعضى نيز گفتهاند در باره ابا جهل نازل شده او مىگفت به خدا قسم محمد به ما جز مكارم چيز ديگرى نمىآموزد اين گفته اوست وَ أَعْطى قَلِيلًا وَ أَكْدى يعنى ايمان به او نياورد. محمد بن كعب گفته است.
القمر «54»: اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ* وَ إِنْ يَرَوْا آيَةً يُعْرِضُوا وَ يَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ* وَ كَذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ وَ كُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ* وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنَ الْأَنْباءِ ما فِيهِ مُزْدَجَرٌ* حِكْمَةٌ بالِغَةٌ فَما تُغْنِ النُّذُرُ* فَتَوَلَّ عَنْهُمْ «إلى قوله سبحانه»: وَ لَقَدْ جاءَ آلَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ* كَذَّبُوا بِآياتِنا كُلِّها فَأَخَذْناهُمْ أَخْذَ عَزِيزٍ مُقْتَدِرٍ* أَ كُفَّارُكُمْ خَيْرٌ مِنْ أُولئِكُمْ أَمْ لَكُمْ بَراءَةٌ فِي الزُّبُرِ* أَمْ يَقُولُونَ نَحْنُ جَمِيعٌ مُنْتَصِرٌ* سَيُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ يُوَلُّونَ الدُّبُرَ «إلى قوله»: وَ لَقَدْ أَهْلَكْنا أَشْياعَكُمْ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ* وَ كُلُّ شَيْءٍ فَعَلُوهُ فِي الزُّبُرِ* وَ كُلُّ صَغِيرٍ وَ كَبِيرٍ مُسْتَطَرٌ 1- 53.
بيضاوى در باره آيه وَ يَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ يعنى پشت سر هم. اين آيه دليل است بر اينكه آنها قبل از اين هم آيات ديگرى را مشاهده كردهاند تا اين حرف را زدهاند يا معنى (مُسْتَمِرٌّ) يعنى محكم كه از ماده مر. يا معنى اينست كه سحرى است بد از ماده (استمر) يعنى خيلى تلخ. يا منظور گذشتنى است و دوام ندارد به معنى (مار) وَ كُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ منتهى به مقدارى از خوارى و ذلت مىشود يا نصرت دنيا و شقاوت يا سعادت در آخرت.
أَمْ يَقُولُونَ نَحْنُ جَمِيعٌ يعنى ما متحد هستيم و همگى يك حرف مىزنيم «مُنْتَصِرٌ»
شكست ناپذيريم يا به ما كمك مىشود و مغلوب نخواهيم شد. يا به يك ديگر كمك مىكنيم. سَيُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ يُوَلُّونَ الدُّبُرَ يعنى پشت مىكنند و لفظ دبر را مفرد آورده چون جنس را تقدير گرفته يا معنى اينست كه هر كدام پشت مىكنند اين جريان در جنگ بدر اتفاق افتاد. وَ لَقَدْ أَهْلَكْنا أَشْياعَكُمْ يعنى از بين بردهايم اشباه شما را در كفر از پيشينيان.
الرحمن «55»: عَلَّمَ الْقُرْآنَ تا آخر سوره.
الواقعة «56»: أَ فَرَأَيْتُمْ ما تُمْنُونَ* أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ «إلى قوله»:
أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَحْرُثُونَ* أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ* لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ* إِنَّا لَمُغْرَمُونَ* بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ* أَ فَرَأَيْتُمُ الْماءَ الَّذِي تَشْرَبُونَ* أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ* لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً فَلَوْ لا تَشْكُرُونَ* أَ فَرَأَيْتُمُ النَّارَ الَّتِي تُورُونَ* أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ* نَحْنُ جَعَلْناها تَذْكِرَةً وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِينَ* فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ* فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ* وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ* إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ* فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ* لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ* تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ* أَ فَبِهذَا الْحَدِيثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ* وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَكُمْ أَنَّكُمْ تُكَذِّبُونَ «إلى قوله»: إِنَّ هذا لَهُوَ حَقُّ الْيَقِينِ* فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ 58- 96.پ در باره آيه أَ فَرَأَيْتُمْ ما تُمْنُونَ يعنى آيا ديديد آنچه در رحم مادران از نطفه قرار داديد.
(أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَحْرُثُونَ) آنچه تخمش را مىكاريد. أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ شما آن را مىرويانيد لَجَعَلْناهُ حُطاماً آن را پژمرده و خزان زده قرار داديم. فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ شما تعجب زده شديد يا پشيمان مىشويد از فعاليتى كه در اين مورد كردهايد يا بر آنچه كسب كردهايد از معاصى و با هم گفتگو مىكنيد در اين مورد «تفكه» استفاده از انواع ميوهها است اينجا مجازا در مورد گفتگو و صحبت بكار رفته إِنَّا لَمُغْرَمُونَ ما متعهد غرامت آنچه انفاق نمودهايم هستيم يا ما هلاك مىشويم بواسطه نابودى رزقمان از (غرام) بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ از روزى خود محروم شديم أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ مزن يعنى ابر و مفرد آن مزنه است. گفتهاند (مزن) ابر سفيد است آبش گواراتر است. لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً اگر بخواهيم آن آب را شور قرار مىدهيم يا از اجيج كه لب را مىسوزاند باشد- فَلَوْ لا تَشْكُرُونَ چرا سپاس اين نعمتها را نمىداريد.
أَ فَرَأَيْتُمُ النَّارَ الَّتِي تُورُونَ آتشى را كه مىافروزيد أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها أَمْ نَحْنُ
الْمُنْشِؤُنَ يعنى شما درخت آتشگيره را بوجود آوردهايد نَحْنُ جَعَلْناها ما قرار داديم آتشافروز را «تَذْكِرَةً» سبب توجه راجع به قيامت يا توجه به تاريكى. يا بيدارى. و يا نمونهاى از آتش جهنم وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِينَ سبب بهرهبردارى از براى كسانى كه شكمهايشان خالى است از لفظ اقوت الدار وقتى خالى از سكنه باشد فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ تسبيح به نامش يا به يادش را بوجود آورده فَلا أُقْسِمُ يعنى قسم نمىخورم چون مطلب واضحتر از آن است كه قسم بخورم يا معنى اينست كه قسم مىخورم و (لا) براى تاكيد آمده. يا اين طور بوده فلانا اقسم كه (انا) مبتدا حذف شده و لام ابتداء باقى مانده.
دليل بر اين مطلب قرائتى است كه خوانده فَلا أُقْسِمُ يا (فلا)- رد سخن مخالف جملهايست كه براى آن قسم خورده مىشود «مثل اينكه مىگويند نه نه قسم مىخورم».پ بِمَواقِعِ النُّجُومِ محل سقوط آنها. يا مدار و مسير آنها. نجوم گفته نجوم قرآن است و مواقع آن مواقع نزول آيات است وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ زيرا قسم خوردن به آن شاهد عظمت قدرت و كمال حكمت و رحمت بىپايان خدا است إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ كريم يعنى پر فايده فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ.
در كتابى محفوظ يعنى لوح محفوظ- لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ يعنى اطلاع از لوح پيدا نخواهند كرد مگر پاكان جسمى و آنها ملائكه هستند يا منظور اينست كه قرآن را مس نمىكنند مگر كسانى كه پاك از حدث باشند در اين صورت نفى بمعنى نهى است (نبايد مس كنند). يا در جستجوى آن نيستند مگر پاكان از كفر أَ فَبِهذَا الْحَدِيثِ أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ يعنى آيا راجع به اين مطلب سستى مىورزيد مثل كسى كه مداهنه در كار مىكند وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَكُمْ يعنى شكر روزى خود را أَنَّكُمْ تُكَذِّبُونَ شما تكذيب مىكنيد به لطفكننده آن زيرا آنها را نسبت مىدهيد يعنى نعمتها را نسبت مىدهيد به حركت ستارهها (كه در حركت ستاره آمدن باران و خشكسالى و يا سود و زيان را نسبت مىدادند).
الحديد «57»: وَ ما لَكُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّكُمْ وَ قَدْ أَخَذَ مِيثاقَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ* هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ عَلى عَبْدِهِ آياتٍ بَيِّناتٍ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ إِنَّ اللَّهَ بِكُمْ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ «إلى قوله تعالى»: أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ
كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ* اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ «إلى قوله»: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ* لِئَلَّا يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتابِ أَلَّا يَقْدِرُونَ عَلى شَيْءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ 8- 29.
أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا يعنى وقت آن نرسيده كه دلهايشان خاشع ذكر خدا شود وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ يعنى قرآن عطف به ذكر است كه عطف يك وصف است به وصف ديگر و ممكن است مراد از ذكر ياد خدا باشد فَطالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ يعنى زمان به مدت عمرشان به طول انجاميد يا آرزوهايشان يا بين آنها و پيامبران.پ مرحوم طبرسى مىنويسد: گفته شده أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا آيه در باره منافقين نازل شده يك سال پس از هجرت جريان چنين بود كه از سلمان روزى خواستند كه آنچه در تورات از عجائب است بر ايشان نقل كند اين آيه نازل شد الر تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْمُبِينِ تا اين آيه لَمِنَ الْغافِلِينَ به آنها گفت قرآن بهترين قصهها است و از همه كتابها سودش بيشتر است براى آنها. ديگر با سلمان صحبت نكردند. تا مدتى باز دو مرتبه آمدند مانند همان سؤال اول كردند اين آيه نازل شد اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتاباً بعد باز از سؤال سلمان خوددارى كردند.
ابن مسعود گفت فاصله بين اسلام ما و سرزنشى كه به وسيله اين آيه شديم چهار سال بود.
مؤمنين يك ديگر را سرزنش مىكردند گفتهاند خداوند دلهاى مؤمنين را سنگين شمرد پس از 13 سال از نزول قرآن آنها را با اين آيه سرزنش كرد. ابن عباس گفته نقل شده كه اصحاب در مكه در قحط و غلا گرفتار بودند وقتى مهاجرت كردند به نعمت و فراوانى رسيدند. تغيير روش دادند و دلهايشان سنگين شد با اينكه بايد افزايش ايمان و يقين و اخلاص پيدا مىكردند با مصاحبت قرآن. از محمد بن كعب.
بيضاوى در باره آيه يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا يعنى اى كسانى كه به پيامبران پيش ايمان آوردهايد بپرهيزيد از خدا و ايمان به پيامبرش محمد صلى الله عليه و آله بياوريد يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ شما را دو بهره مىدهد مِنْ رَحْمَتِهِ از رحمت خود براى ايمان به پيامبر اسلام و
پيامبران قبل بعيد نيست كه پاداش بر دين گذشته خود به بركت اسلام بگيرند گر چه دين آنها منسوخ بود.پ گفتهاند خطاب به نصارى زمان پيامبر است وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ منظور از آن نور همين است كه در اين قسمت بيان مىكند يَسْعى نُورُهُمْ يا هدايتى كه به وسيله آن رهسپار بهشت مىشوند لِئَلَّا يَعْلَمَ تا بدانند كه (لا) زائد است دليل آن اينست كه (ليعلم، قرائت شده) لكى يعلم و لان يعلم به ادغام نون در يا است أَهْلُ الْكِتابِ أَلَّا يَقْدِرُونَ عَلى شَيْءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ يعنى آنها نائل به چيزى از فضل خدا نمىشوند زيرا آنها ايمان به پيامبرش نياوردهاند و بهرهبردارى از فضل خدا مشروط به ايمان به پيامبر صلى الله عليه و آله است چه برسد كه پيامبرى را اختصاص بدهند به هر كس كه مىخواهند بعضى گفتهاند (لا) زائد نيست و معنى اين طور است كه تا اهل كتاب معتقد نشوند كه پيامبر و مؤمنين قدرت بر چيزى از فضل خدا ندارند و نائل به آن نمىشوند وَ أَنَّ الْفَضْلَ عطف به لِئَلَّا يَعْلَمَ.
المجادلة «58»: إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ كُبِتُوا كَما كُبِتَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ قَدْ أَنْزَلْنا آياتٍ بَيِّناتٍ وَ لِلْكافِرِينَ عَذابٌ مُهِينٌ «إلى قوله»: أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ ما هُمْ مِنْكُمْ وَ لا مِنْهُمْ وَ يَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ* أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِيداً إِنَّهُمْ ساءَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ* اتَّخَذُوا أَيْمانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ «إلى قوله»: اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ* إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ فِي الْأَذَلِّينَ* كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ 5- 21.
و در باره آيه إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ آنها كه دشمنى با خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله مىورزند «كُبِتُوا» يعنى خوار شدهاند يا هلاك شدهاند.
أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا يعنى دوست مىدارند گروهى را كه خدا بر آنها خشم گرفته منظور يهودان است ما هُمْ مِنْكُمْ وَ لا مِنْهُمْ زيرا آنها موافقند و بين مؤمنين و كفار در رفت و آمدند وَ يَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ ادعاى اسلام مىكنند و قسم مىخورند با اينكه خود مىدانند دروغ مىگويندپ روايت شده كه روزى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در يكى از خانههاى خود بود فرمود هم اكنون مردى وارد مىشود كه دلش دل يك ستمكار است و با
ديده شيطان مىنگرد. در اين موقع عبد الله بن نتيل منافق وارد شد كه چشمهاى آبى داشت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به او فرمود چرا تو و يارانت مرا ناسزا مىگوئيد. قسم خورد چنين نكردهام دوستان خود را آورد آنها نيز قسم خوردند اين آيه نازل شد.پ اتَّخَذُوا أَيْمانَهُمْ قسمهاى خود را وسيله حفظ جان و مال خويش قرار مىدهند فَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ چون خود را در پناه اسلام قرار داده بودند و از خويش آسوده بودند سعى در انحراف مردم از اسلام داشتند اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ شيطان بر آنها مسلط شده.
الممتحنة «60»: قَدْ كانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْراهِيمَ وَ الَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْكُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنا بِكُمْ وَ بَدا بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْراهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَ ما أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ رَبَّنا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنا وَ إِلَيْكَ أَنَبْنا وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ «إلى قوله»: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَما يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ 4- 13.
الصف «61»: وَ إِذْ قالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يا بَنِي إِسْرائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْبَيِّناتِ قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِينٌ* وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَ هُوَ يُدْعى إِلَى الْإِسْلامِ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ* يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ* هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ 6- 9.
سوره جمعه شماره 62.
الجمعة «62»: هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ «إلى قوله»: قُلْ يا أَيُّهَا الَّذِينَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِياءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ* وَ لا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ* قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِيكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ 2- 8.
المنافقون «63»: إِذا جاءَكَ الْمُنافِقُونَ إلى آخر السورة.
و در باره آيه لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ (دوستى نكنيد با گروهى كه خدا بر آنها خشم گرفته) مىنويسد يعنى تمام كفار يا يهود چون اين آيه روايت شده است كه در باره
عدهاى از فقراء مسلمان نازل شده كه ارتباط با يهودان داشتند تا از آنها چيزى نصيبشان بشود قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ مايوس از آخرت هستند چون كافر به آن مىباشند يا چون مىدانند در آخرت بهرهاى ندارند. بواسطه دشمنى كه ورزيدند با پيامبرى كه بشارت داده شده توسط تورات خودشان و مؤيد به معجزات است.
كَما يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ چنانچه كافران از مردهها مايوسند كه محشور شوند يا ثواب به آنها داده شود يا از آنها بهرهاى بگيرند.پ مرحوم طبرسى در باره آيه هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ مىنويسد يعنى در عرب و مردمى بىسواد بودند. پيامبرى به سوى آنها فرستاده نشده بود. گفتهاند منظور اهل مكه است زيرا به مكهام القرى مىگفتند وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ به آنها كتاب يعنى قرآن و حكمت يعنى شرايع مىآموزد. گفتهاند حكمت شامل كتاب و سنت و هر چه خدا اراده نموده مىشود قُلْ يا أَيُّهَا الَّذِينَ هادُوا بگو اى يهودان إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِياءُ لِلَّهِ اگر خيال مىكنيد شما دوست خدا هستيد و خدا ياريتان مىكند. مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ اگر شما فرزندان خدا و دوستان او هستيد آرزوى مرگ كنيد زيرا مرگ شما را به او مىرساندپ روايت شده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود اگر آرزوى مرگ مىكردند همهشان مىمردند.
التغابن «64»: أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ* ذلِكَ بِأَنَّهُ كانَتْ تَأْتِيهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَقالُوا أَ بَشَرٌ يَهْدُونَنا فَكَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا وَ اسْتَغْنَى اللَّهُ وَ اللَّهُ غَنِيٌّ حَمِيدٌ «إلى قوله تعالى»: فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنا وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ «إلى قوله»: وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَإِنَّما عَلى رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِينُ 5- 12.
الطلاق «65»: الَّذِينَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً* رَسُولًا يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِ اللَّهِ مُبَيِّناتٍ لِيُخْرِجَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ مَنْ سوره منافقون شماره 63.
أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقاً 10- 11 إلى آخر السورة.
سوره ملك شماره 67.
الملك «67»: هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَناكِبِها وَ كُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ
إِلَيْهِ النُّشُورُ* أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّماءِ أَنْ يَخْسِفَ بِكُمُ الْأَرْضَ فَإِذا هِيَ تَمُورُ* أَمْ أَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّماءِ أَنْ يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حاصِباً فَسَتَعْلَمُونَ كَيْفَ نَذِيرِ* وَ لَقَدْ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ* أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ وَ يَقْبِضْنَ ما يُمْسِكُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمنُ إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ بَصِيرٌ* أَمَّنْ هذَا الَّذِي هُوَ جُنْدٌ لَكُمْ يَنْصُرُكُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ إِنِ الْكافِرُونَ إِلَّا فِي غُرُورٍ* أَمَّنْ هذَا الَّذِي يَرْزُقُكُمْ إِنْ أَمْسَكَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا فِي عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ* أَ فَمَنْ يَمْشِي مُكِبًّا عَلى وَجْهِهِ أَهْدى أَمَّنْ يَمْشِي سَوِيًّا عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ* قُلْ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَكُمْ وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا ما تَشْكُرُونَ* قُلْ هُوَ الَّذِي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ وَ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ «إلى قوله»: قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُكُمْ غَوْراً فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِماءٍ مَعِينٍ 15- 30.پ بيضاوى در باره آيه قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً رَسُولًا مىنويسد يعنى جبرئيل بواسطه اينكه زياد ذكر او مىشود يا براى اينكه ذكر را مىآورد كه قرآن است. يا چون در سماوات مذكور است يا صاحب ذكر است يعنى شرافت يا منظور محمد صلى الله عليه و آله است بواسطه مواظبتى كه از قرآن مىكند و يا تبليغ مىنمايد و از ارسال به انزال تعبير شده يا بواسطه اينكه او واسطه انزال وحى است و بدل از او به رسول آورده براى بيان كردن يا منظور قرآن است.
(رسولا) منصوب به فعل مقتدر مانند (ارسل يا ذكر) است و رسول مفعول آن است يا بدل از آن بنا بر اينكه به معنى رسالت باشد.
در باره آيه هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا يعنى زمين را نرم كرد تا براى شما ساده باشد استفاده از آن فَامْشُوا فِي مَناكِبِها راه برويد در اطراف آن يا كوههايش فَإِذا هِيَ تَمُورُ ناگهان مضطرب مىشود كَيْفَ نَذِيرِ ترسانيدن من چگونه است فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ چگونه است انكار من بر آنها به انزال عذاب صافَّاتٍ يعنى بالهاى خود را گشادهاند در آسمان هنگام پرواز زيرا وقتى بال مىگشايند راست نگه مىدارند سينههاى خود را وَ يَقْبِضْنَ و به هم مىچسبانند وقتى بالها را به پهلوى خود مىزنند گاه گاه تا قدرت بر حركت پيدا كنند ما يُمْسِكُهُنَّ در آسمان آنها را نگه نمىدارد بر خلاف طبع كه بايد به زمين بيافتند إِلَّا الرَّحْمنُ جز خداى رحمان كه رحمتش همه چيز را فرا گرفته. كه آنها را به صورتهائى مطابق با حركت در آسمان آفريده أَمَّنْ هذَا الَّذِي هُوَ جُنْدٌ لَكُمْ منظور بتها است.
إِنْ أَمْسَكَ رِزْقَهُ يعنى باران نفرستد و ساير لوازمى كه موجب روزى مىشود أَ فَمَنْ يَمْشِي مُكِبًّا عَلى وَجْهِهِ يعنى كسى كه پيوسته بر زمين مىافتد بواسطه ناهموارى راه به همين جهت قسمت مقابل آن را ذكر نموده أَمَّنْ يَمْشِي سَوِيًّا يعنى يا كسى كه راه مىرود سالم از لغزش و راست عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ راهى كه صاف و مرتب است. اين مثالى است براى مشرك و موحد كه در طريق زندگى و دين حركت مىكنند. گفتهاند منظور از مكب كور است و از سوى، بينا گفته شده من يَمْشِي مُكِبًّا كسى است كه بصورت در آتش جهنم مىافتد أَمَّنْ يَمْشِي سَوِيًّا كسى كه با پاهاى خود به جانب بهشت رهسپار مىگردد.پ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُكُمْ غَوْراً در زمين فرو رود بطورى كه نتوان آن را بيرون كشيد فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِماءٍ مَعِينٍ چه كسى آب جارى يا آشكار و قابل بهرهاى براى شما مىآورد.
القلم «68»: ن وَ الْقَلَمِ وَ ما يَسْطُرُونَ* ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ* وَ إِنَّ لَكَ لَأَجْراً غَيْرَ مَمْنُونٍ* وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ* فَسَتُبْصِرُ وَ يُبْصِرُونَ بِأَيِّكُمُ الْمَفْتُونُ* إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ* فَلا تُطِعِ الْمُكَذِّبِينَ* وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَيُدْهِنُونَ* وَ لا تُطِعْ كُلَّ حَلَّافٍ مَهِينٍ* هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِيمٍ* مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ أَثِيمٍ* عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِكَ زَنِيمٍ* أَنْ كانَ ذا مالٍ وَ بَنِينَ* إِذا تُتْلى عَلَيْهِ آياتُنا قالَ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ* سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ «إلى قوله»: أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِينَ كَالْمُجْرِمِينَ* ما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ* أَمْ لَكُمْ كِتابٌ فِيهِ تَدْرُسُونَ* إِنَّ لَكُمْ فِيهِ لَما تَخَيَّرُونَ* أَمْ لَكُمْ أَيْمانٌ عَلَيْنا بالِغَةٌ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ إِنَّ لَكُمْ لَما تَحْكُمُونَ* سَلْهُمْ أَيُّهُمْ بِذلِكَ زَعِيمٌ* أَمْ لَهُمْ شُرَكاءُ فَلْيَأْتُوا بِشُرَكائِهِمْ إِنْ كانُوا صادِقِينَ «إلى قوله»: فَذَرْنِي وَ مَنْ يُكَذِّبُ بِهذَا الْحَدِيثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ* وَ أُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ* أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ* أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَيْبُ فَهُمْ يَكْتُبُونَ «إلى قوله»: وَ إِنْ يَكادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ وَ يَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ* وَ ما هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ 1- 52.
(ن) از اسمهاى حروف تهجى است گفتهاند اسم ماهى است و مراد جنس ماهى است يا مراد يهموت است كه زمين روى آن قرار دارد يا دوات است زيرا بعضى از ماهىها چيز سياهى از آنها خارج مىشود كه با آن مىنويسند وَ الْقَلَمِ كه با آن مىنويسند و يا با آن خط مىنهند بواسطه فايده زياد به آن قسم خورده وَ ما يَسْطُرُونَ و آنچه مىنويسند. ما أَنْتَ
بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ جمله جواب قسم است يعنى تو ديوانه نيستى خدايت نعمت نبوت و كمال درايت را عنايت فرموده وَ إِنَّ لَكَ لَأَجْراً بواسطه تحمل ناراحتيها يا تبليغ غَيْرَ مَمْنُونٍ يعنى فنا ناپذير. يا منت نهاده شده بر تو بوسيله آن اجر از جانب مردم بِأَيِّكُمُ الْمَفْتُونُ كداميك به جنون فريفته شده و با زائد است يا معنى اينست كه كدام يك ديوانه هستند.
ممكن است مفتون مصدر باشد مانند معقول و مجلود يعنى كداميك از دو گروه مجنون هستند مؤمنين يا كافران و در كداميك يافت مىشود كسى كه اين اسم بر او صادق است وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَيُدْهِنُونَ دوست دارند تو با آنها مماشات كنى از شرك جلوگيرى نكنى و موافق با خواسته آنها حركت كنى آنها نيز از طعن و بدگوئى دست بردارند لا تُطِعْ كُلَّ حَلَّافٍ مَهِينٍ پيرو هر قسم خور زياد كه پست است نشو «هَمَّازٍ» عيبجو «مَشَّاءٍ بِنَمِيمٍ» پيوسته سخنچينى از اين آن مىكند. مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مردم را از كار نيك باز مىدارد كه ايمان آورد يا انفاق كند و عمل صالح انجام دهد. مُعْتَدٍ أَثِيمٍ زياد ستم روا مىدارد و گناه فراوان مىكند «عُتُلٍّ» ستمكار درشت خواست بَعْدَ ذلِكَ زَنِيمٍ بعد از اين همه عيوب پست فطرت است.پ گفتهاند منظور وليد بن مغيره است كه پس از 18 سال از تولدش پدرش او را فرزند خود ناميد. بعضى گفتهاند. اخنس بن شريق است كه از قبيله ثقيف است ولى در عداد قبيله زهره به شمار مىرود أَنْ كانَ ذا مالٍ و بين إِذا تُتْلى عَلَيْهِ آياتُنا قالَ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ چون ثروتمند و داراى فرزندان زياد است از غرور آيات ما را مىگويد داستانهاى گذشته است ولى عامل در اذا معنى قال است نه خود او زيرا ما بعد شرط عمل در ما قبل نمىكند ممكن است علت براى «لا تُطِعْ» باشد يعنى اطاعت نكن زيرا چنين است.
سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ بينى او را داغ مىگذاريم. وليد بن مغيره در جنگ بدر جراحتى بر بينى برداشت كه اثرش باقى ماند بعضى گفتهاند كنايه از اينست كه او را ذليل و خوار مىكنم يا صورتش را روز قيامت سياه خواهيم كرد. إِنَّ لَكُمْ فِيهِ لَما تَخَيَّرُونَ يعنى براى شما هست آنچه انتخاب كنيد و مايل باشيد. أَمْ لَكُمْ أَيْمانٌ عَلَيْنا يا ما قسم خوردهايم و قرارداد بستهايم «بالِغَةٌ» قرارداد خيلى محكم إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ يعنى براى شما ثابت باشد تا روز قيامت كه از عهده آن خارج نشويم و در آن روز با شما حكومت كنيم.
«او ببالغه» يعنى قسمى و قرارى كه برسد به آن إِنَّ لَكُمْ لَما تَحْكُمُونَ جمله جواب
قسم است سَلْهُمْ أَيُّهُمْ بِذلِكَ زَعِيمٌ كداميك ادعاى اين حكم را مىكند أَمْ لَهُمْ شُرَكاءُ يا آنها در اين حكم فَلْيَأْتُوا بِشُرَكائِهِمْ إِنْ كانُوا صادِقِينَ شركاء خود را بياورند اگر راست مىگويند زيرا لا اقل تقليد كردهاند سَنَسْتَدْرِجُهُمْ به زودى آنها را به عذاب نزديك مىكنيم درجه درجه به مهلت دادن و ادامه صحت جسم و افزايش نعمت إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ كسى نمىتواند جلو نقشه مرا بگيرد نام انعام خدا كم كم كيد گذاشته شده زيرا بصورت كيد است وَ إِنْ يَكادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصارِهِمْ يعنى آنها بواسطه شدت عداوت با تو با گوشه چشم از كمال خشم نگاه مىكنند مىخواهند تو را به زمين بزنند و هدف تير خود قرار دهند.
الحاقة «69»: فَلا أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ وَ ما لا تُبْصِرُونَ* إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ* وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِيلًا ما تُؤْمِنُونَ* وَ لا بِقَوْلِ كاهِنٍ قَلِيلًا ما تَذَكَّرُونَ* تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ* وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ* لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ* ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ* فَما مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِينَ* وَ إِنَّهُ لَتَذْكِرَةٌ لِلْمُتَّقِينَ* وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْكُمْ مُكَذِّبِينَ* وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَى الْكافِرِينَ* وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْيَقِينِ* فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ 39- 52.
المعارج «70»: فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ إِنَّا لَقادِرُونَ* عَلى أَنْ نُبَدِّلَ خَيْراً مِنْهُمْ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ* فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَ يَلْعَبُوا حَتَّى يُلاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ 40- 42.
نوح «71»: وَ قالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَكُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا يَغُوثَ وَ يَعُوقَ وَ نَسْراً 23.
الجن «72»: قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّي وَ لا أُشْرِكُ بِهِ أَحَداً* قُلْ إِنِّي لا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً* قُلْ إِنِّي لَنْ يُجِيرَنِي مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً* إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ وَ رِسالاتِهِ 20- 23 «إلى آخر السورة».
المزمل «73»: وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا* رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلًا* وَ اصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِيلًا* وَ ذَرْنِي وَ الْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلِيلًا «إلى قوله»: إِنَّا أَرْسَلْنا إِلَيْكُمْ رَسُولًا شاهِداً عَلَيْكُمْ كَما أَرْسَلْنا إِلى فِرْعَوْنَ رَسُولًا «إلى قوله»: إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلًا 8- 19.پ در باره آيه بِما تُبْصِرُونَ وَ ما لا تُبْصِرُونَ يعنى آنچه ديده مىشود و آنچه غيب و ناديدنى است و اين شامل خدا و تمام مخلوقات مىشود وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ.
افتراء را تقول ناميده زيرا سخن ناصحيح است لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ جانب راستش را مىگيريم ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ بعد رگهاى دلش را قطع مىكنيم با گردن زدن. و اين مجسم نمودن هلاك دوست بصورتى كه پادشاهان با دشمنان خويش مىكنند. جلاد با دست راست او را مىگيرد با شمشير گردنش را مىزند بعضى گفتهاند (يمين) به معنى نيرو است فَما مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِينَ هيچ كدام نمىتوانند جلو (قتل) يا مقتول را بگيرند.
وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَى الْكافِرِينَ زمانى كه ببيند ثواب مؤمنين كافران حسرت مىخورند وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْيَقِينِ يقينى است كه شك بردار نيست.
در باره آيه عَلى أَنْ نُبَدِّلَ خَيْراً مِنْهُمْ يعنى آنها را هلاك كنيم و مردمى بهتر از آنها بياوريم يا به محمد صلى الله عليه و آله به جاى شما بهترى را بدهيم كه انصارند وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً به جز خدا پناهى نمىيابم إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ استثناء از لا أَمْلِكُ است يا معنى آن اينست كه نمىرسم رسيدنى و جملات ما قبل دليل جواب است و رِسالاتِهِ عطف به بلاغا مىباشد.پ وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا يعنى منقطع شو به جانب خدا با عبادت و نفس خود را از ما سوى الله جدا كن وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِيلًا از آنها دورى بگزين و نزديكشان مشو و كار آنها را به خدا واگذار أُولِي النَّعْمَةِ يعنى ثروتمندان كه منظور سران قريشند.
المدثر «74»: يا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ* قُمْ فَأَنْذِرْ «إلى قوله»: ذَرْنِي وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِيداً* وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً* وَ بَنِينَ شُهُوداً* وَ مَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِيداً* ثُمَّ يَطْمَعُ أَنْ أَزِيدَ* كَلَّا إِنَّهُ كانَ لِآياتِنا عَنِيداً* سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً* إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ* فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ* ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ* ثُمَّ نَظَرَ* ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ* ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَكْبَرَ* فَقالَ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ* إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ* سَأُصْلِيهِ سَقَرَ «إلى قوله»: وَ ما هِيَ إِلَّا ذِكْرى لِلْبَشَرِ* كَلَّا وَ الْقَمَرِ* وَ اللَّيْلِ إِذْ أَدْبَرَ* وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ* إِنَّها لَإِحْدَى الْكُبَرِ* نَذِيراً لِلْبَشَرِ* لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَتَقَدَّمَ أَوْ يَتَأَخَّرَ «إلى قوله»: فَما لَهُمْ عَنِ التَّذْكِرَةِ مُعْرِضِينَ* كَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ* فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ* بَلْ يُرِيدُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ يُؤْتى صُحُفاً مُنَشَّرَةً* كَلَّا بَلْ لا يَخافُونَ الْآخِرَةَ* كَلَّا إِنَّهُ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ ذَكَرَهُ* وَ ما يَذْكُرُونَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ هُوَ أَهْلُ التَّقْوى وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ 1- 56.
القيامة «75»: لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ* إِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ* فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ
قُرْآنَهُ* ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا بَيانَهُ* كَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ* وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ
16- 21.
الدهر «76»: إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلًا* فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً «إلى قوله»: إِنَّ هؤُلاءِ يُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ يَذَرُونَ وَراءَهُمْ يَوْماً ثَقِيلًا* نَحْنُ خَلَقْناهُمْ وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ وَ إِذا شِئْنا بَدَّلْنا أَمْثالَهُمْ تَبْدِيلًا* إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلًا 23- 29.
المرسلات «77»: أَ لَمْ نَخْلُقْكُمْ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ 20 «إلى آخر السورة».
النبأ «78»: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً 6 «إلى آخر السورة».
النازعات «79»: أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَناها* رَفَعَ سَمْكَها فَسَوَّاها* وَ أَغْطَشَ لَيْلَها وَ أَخْرَجَ ضُحاها* وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِكَ دَحاها* أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها وَ الْجِبالَ أَرْساها* مَتاعاً لَكُمْ وَ لِأَنْعامِكُمْ 28- 33.
عبس «80»: عَبَسَ وَ تَوَلَّى «إلى آخر السورة».پ ذَرْنِي وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِيداً اين آيه در باره وليد بن مغيره نازل شده يعنى مرا تنها واگذار با آن كس كه آفريدهام ترا كفايت مىكنم (وَحِيداً) يا حال از (ياى ذرنى) است و حال (ت) خلقت كه يعنى او را تنها آفريدهام كسى كه در آفريدن او با من شريك نبوده يا حال از ضمير موصول محذوف است يعنى او را تنها و بدون مال و فرزند آفريدم يا منظورش سرزنش اوست چون به همين لقب او را ملقب كرده بودند يعنى معنى اينست كه او در شرارت بىنظير و تنها است يا از پدرش وَ جَعَلْتُ لَهُ مالًا مَمْدُوداً و برايش مال زياد دادم يا پيوسته رو به افزايش مىرفت داراى كشت و زرع و گاو و گوسفند و تجارت بود وَ بَنِينَ شُهُوداً فرزندانى در مكه داشت كه از ديدار آنها بهرهمند مىشد و لازم نبود رنج سفر در طلب روزى بكشند از مال پدر بهرهمند بودند و آنها را به كار هم وانمىداشت چون خدمتكار زياد داشت و يا در مجالس از حضور فرزندان خود كه زيبا بودند افتخار مىكرد.
گفتهاند ده فرزند داشت همه آنها يا بيشترشان مرد به شمار مىرفتند سه نفر آنها مسلمان شدند خالد، عماره، هشام وَ مَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِيداً رياست و موقعيت را برايش آماده كردم بطورى كه او را ريحانه قريش يا وحيد لقب داده بودند كه تنها او شايسته رياست و بزرگوارى است ثُمَّ يَطْمَعُ أَنْ أَزِيدَ باز هم طمع داشت كه اضافه كنم. استعباد از طمع اوست يا بواسطه اينكه بيش از آن نمىشد و يا اينكه شخص كافر و مخالف منعم شايسته بيش از آن
نبود به همين جهت مىفرمايد كَلَّا إِنَّهُ كانَ لِآياتِنا عَنِيداً كه او را از طمع باز مىدارد و دليل بر اين باز داشتن است بر سبيل استيناف كه آيات منعم را منكر و معاند است گفتهاند پس از آمدن اين آيات پيوسته از ثروتش كاسته مىشد تا هلاك گرديد.
سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً بزودى او را وارد گردنه بسى صعب العبور خواهيم كرد و اين مثل است براى گرفتاريهايى كه با آن روبرو استپ از امام (ع) نقل شده كه صعود كوهى از آتش كه هفتاد خريف طول مىكشد بالا رفتن بر آن بعد سرازير مىشود بهمين صورت تا ابد.
(إِنَّهُ فَكَّرَ وَ قَدَّرَ) دليل اين تهديد است يا بيان دشمنى او است او انديشيد در مورد عيبجوئى از قرآن و فكر كرد چه مىگويد فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ تعجب از انديشه اوست كه او را مسخره مىگيرد يا منظور اينست كه نهايتترين مطلبى كه مىتوانستند در باره قرآن نسبت دهند همين بود كه استفاده از اين بيان مىشود قتله الله ما اشجعه.پ روايت شده كه او از كنار پيامبر صلى الله عليه و آله رد مىشد و آن جناب مشغول خواندن سوره حم سجده بود پيش ياران خود آمد و گفت هم اكنون از محمد صلى الله عليه و آله سخنى شنيدم كه شباهت به سخنان بشر و جنيان نداشت بسيار دلپذير و زيبا بود، پر فايده و با بركت و فنا ناپذير و غير قابل رد (جملات او اين است) ان له لحلاوة و ان عليه لطلاوة و ان اعلاه لمثمر و ان اسفله لمغدق و ان ليعلو و لا يعلى قريش گفتند مغيره از دين برگشته. پس برادرش ابو جهل گفت من او را برمىگردانم پيش مغيره رفت و با اندوه نشست و با او سخنانى گفت كه تحت تاثير قرار داد.
مغيره از جاى حركت كرده گفت گمان مىكنيد محمد صلى الله عليه و آله ديوانه است هيچ آثار ديوانگى دارد مشاهده كردهايد؟ يا مىگوئيد كاهن است هيچ ديدهايد كهانت كند؟
يا خيال مىكنيد شاعر است؟ تا كنون ديدهايد شعرى بگويد همه گفتند نه. گفت او ساحر است نمىبينيد سخنانش بين زن و شوهر و فرزند و غلامش جدائى مىاندازد. قريش خوشحال شدند و با تعجب از او جدا گرديدند.
ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ تكرار شده براى مبالغه ثُمَّ نَظَرَ سپس انديشيد در باره قرآن ثُمَّ عَبَسَ صورتش در هم شد چون نمىدانست چه بگويد و عيبى در آن نمىديد. يا نگاه كرد به پيامبر صلى الله عليه و آله و در هم شد «وَ بَسَرَ» ناراحت شد «ثُمَّ أَدْبَرَ» بعد از حق اعراض
نمود يا از پيامبر صلى الله عليه و آله وَ اسْتَكْبَرَ و كبر ورزيد از پيروى او إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ اين سحرى است كه آموخته مىشود وَ ما هِيَ إِلَّا ذِكْرى لِلْبَشَرِ نيست آن مگر تذكر براى بشر «كَلَّا» تنفر از كسى است كه انكار قرآن را مىكند يا انكارى است كه متوجه شوند إِنَّها لَإِحْدَى الْكُبَرِ يكى از بلاياى بزرگ است. لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَتَقَدَّمَ أَوْ يَتَأَخَّرَ يعنى تهديد است براى كسانى كه امكان سبقت در خير دارند يا تخلف از آن را كَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ تشبيه نموده آنها را در فرار از حق به الاغى كه از ترس شير فرار كند.پ بَلْ يُرِيدُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ يُؤْتى صُحُفاً مُنَشَّرَةً نامههائى كه باز كند و بخواند روايت شده كه به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله گفتند ما به تو ايمان نمىآوريم مگر اينكه براى هر كدام از ما نامهاى جداگانه بياورى از جانب خدا كه نوشته باشد. فلانى، از محمد صلى الله عليه و آله پيروى كن.
لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ
يا محمد زبانت را حركت مده كه قرآن را با عجله بگيرى مبادا از دست تو برود إِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ
ما قرآن را در سينه تو جمع مىكنيم و قرائتش را در زبانت ثابت مىنمائيم اين علت نهى «لا تُحَرِّكْ»
است فَإِذا قَرَأْناهُ
وقتى به زبان جبرئيل بر تو خوانديم فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ
پيرو قرائت او باش و قرائتش را تكرار كن تا در حافظهات رسوخ كند ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا بَيانَهُ بر ما است بيان آنچه بر تو مشكل باشد از معانى قرآن. گفتهاند خطاب يا انسان ذكر شده است معنى اينست كه نامهاش را به دست او مىدهند زبانش مىگردد بواسطه سرعتى كه در خواندن آن دارد از ترس به او گفته مىشود لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ
تعجل به بر ما است طبق وعدهاى كه دادهايم اعمال تو را جمع كنيم و بخوانيم فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ
وقتى جبرئيل قرآن را بر تو خواند تو پيروى كن از قرائتش و تكرار كن يا با اقرار و يا تفكر در آيات كار او را توضيح دهيم و آشكار كنم با جزا و پاداش كه به او مىدهم.
وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ يعنى محكم كرديم ارتباط مفاصل او را با اعصاب وَ إِذا شِئْنا بَدَّلْنا أَمْثالَهُمْ تَبْدِيلًا وقتى بخواهيم آنها را هلاك مىكنيم و به جاى آنها گروه ديگرى مىآوريم، شبيه آنها باشند در خلقت و استحكام مفاصل يعنى در نشئه ديگر به همين جهت با «إِذا»
آورده يا منظور يا ديگران را بجاى آنها مىآوريم از اشخاص مطيع. (اذا) براى تحقق قدرت و قوت انگيزه است.پ أَ لَمْ نَخْلُقْكُمْ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ مگر شما را از نطفه پليد و بىارزش نيافريديم فَجَعَلْناهُ فِي قَرارٍ مَكِينٍ قرار داديم او را در رحم إِلى قَدَرٍ مَعْلُومٍ به مقدار معينى كه خداوند مقدر براى ولادت نموده فَقَدَرْنا يعنى ما قدرت داريم آن را برگردانيم فَنِعْمَ الْقادِرُونَ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ.
واى بر كسانى كه تكذيب نمايند قدرت ما را بر آن، يا بر باز گرداندن آن أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفاتاً مگر زمين را جمعكننده قرار نداديم أَحْياءً وَ أَمْواتاً مردهها و زندهها را وَ جَعَلْنا فِيها رَواسِيَ شامِخاتٍ در زمين كوههاى بلند را ثابت گردانيديم وَ أَسْقَيْناكُمْ ماءً فُراتاً شما را از آب گوارا سيراب كرديم بوسيله آفرينش نهرها و چشمهها.
التكوير «81»: فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ* الْجَوارِ الْكُنَّسِ* وَ اللَّيْلِ إِذا عَسْعَسَ* وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ* إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ* ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ* مُطاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ* وَ ما صاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ* وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ* وَ ما هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَنِينٍ* وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَيْطانٍ رَجِيمٍ* فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ* إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ* لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ* وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ 15- 29.
الانفطار «82»: يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ* الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ فِي أَيِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَكَّبَكَ 6- 8.
الانشقاق «84»: فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ* وَ اللَّيْلِ وَ ما وَسَقَ* وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ* لَتَرْكَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ* فَما لَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ* وَ إِذا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لا يَسْجُدُونَ* بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُكَذِّبُونَ* وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يُوعُونَ* فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ* إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ 16- 25.
البروج «85»: بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي تَكْذِيبٍ* وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحِيطٌ* بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ* فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ 19- 22.
فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ قسم نمىخورم به ستارههاى رواجع و آن ستارهها غير خورشيد و ماه بقيه ستارگان هستند براى همين آنها را موصوف به (الْجَوارِ الْكُنَّسِ) يعنى ستارگان
پنهان در نور خورشيد وَ اللَّيْلِ إِذا عَسْعَسَ قسم به شب زمانى كه با تاريكى خود روى آورد يا برود وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ و قسم به صبح وقتى بردمد إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ قرآن سخن پيكى با شخصيت است يعنى جبرئيل (مَكِينٍ) داراى مقام «مُطاعٍ» ملائكه از او پيروى مىكنند و «ثَمَّ أَمِينٍ» و امين بر وحى است «ثَمَّ» ممكن است متصل به ما قبل يا ما بعد باشد «لَقَدْ رَآهُ» يعنى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله جبرئيل را ديد «بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ» مشرق اعلى و ما هو محمد صلى الله عليه و آله نيست «عَلَى الْغَيْبِ» بر غيب آنچه توسط وحى مطلع مىشود يا ساير غيوب متهم. نافع و عاصم و حمزه و ابن عامر «بِضَنِينٍ» با ضاد خواندهاند يعنى بخيل نيست يعنى از تبليغ و تعليم خوددار نيست وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَيْطانٍ رَجِيمٍ اين سخنان شيطانها نيست كه استراق سمع كرده باشند و اين رد مىكند گفتار آنها را كه مىگفتند كهانت و سحر است فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ نسبت به گمراهى دادن راهى را كه مىپيمايند در امر پيامبر و قرآن مثل تو كه مىگوئى به كسى كه منحرف شده كجا مىروى. ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ يعنى اى انسان چه چيز تو را جرى كرده بر مخالفت با خداى كريمت الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ آن خدائى كه تو را متناسب و به اندازه لازم افراشته و نيروهاى لازم را در اختيارت گذاشته فِي أَيِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَكَّبَكَ يعنى تو را تركيب نمود به هر صورتى كه خواست (ما) زائد است.
فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ قرمزى است كه در افق مغرب ديده مىشود وَ اللَّيْلِ وَ ما وَسَقَ و شب و آنچه جمع كرده آن را و پوشانده از چهارپايان و چيزهاى ديگر. وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ قسم به ماه زمانى كه جمع مىشود و تمام گردد و بدر شود لَتَرْكَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ يعنى حالى بعد از حالى ديگر مطابق آن در شدت يا مراتب شدت و گرفتارى بعد از مراتب ديگر كه منظور مرگ و بيم و ترسهاى قيامت است يا اهوال قيامت و ما قبل آن از گرفتاريها بنا بر اينكه جمع طبقه باشد لا يَسْجُدُونَ يعنى خاضع نمىشوند يا اينكه براى آيه سجده به سجده نمىافتند.
(بِما يُوعُونَ) يعنى آنچه در دل از كفر و دشمنى پنهان مىكنند غَيْرُ مَمْنُونٍ يعنى قطع نشدنى يا منت نهاده شده به آن نعمت بر آنها.
الطارق «86»: وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ* وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ* إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ* وَ ما هُوَ
بِالْهَزْلِ* إِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْداً* وَ أَكِيدُ كَيْداً* فَمَهِّلِ الْكافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْداً 11- 17.
الاعلى «87»: إلى آخر السورة.
الغاشية «88): أَ فَلا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ* وَ إِلَى السَّماءِ كَيْفَ رُفِعَتْ* وَ إِلَى الْجِبالِ كَيْفَ نُصِبَتْ* وَ إِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ* فَذَكِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَكِّرٌ* لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ* إِلَّا مَنْ تَوَلَّى وَ كَفَرَ* فَيُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَكْبَرَ* إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ* ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا حِسابَهُمْ 17- 26.
البلد «90»: لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ «إلى آخر السورة».
ألم نشرح «94»: إلى آخر السورة.
و التين «95»: إلى آخر السورة.
العلق «96»: إلى آخر السورة.
البينة «98»: إلى آخر السورة.
الماعون «99»: إلى آخر السورة.
الكوثر «108»: إلى آخر السورة.
الكافرون «109»: إلى آخر السورة.
النصر «110»: إلى آخر السورة.پ در باره آيه وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ مىنويسد يعنى قسم به آسمان كه بر مىگردد در هر دورهاى به محلى كه از آنجا حركت كرده، بعضى گفتهاند (رجع) باران است وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ قسم به زمينى كه مىشكافد بوسيله نباتات و چشمهها إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ قرآن كتابى است كه فاصل بين حق و باطل است أَمْهِلْهُمْ رُوَيْداً يعنى مهلت بده آنها را كمى لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ بر آنها مسلط نيستى.
مرحوم طبرسى در مورد آيه أَهْلَكْتُ مالًا لُبَداً يعنى مال بسيار زيادى را تلف كردم در عداوت و دشمنى حضرت محمد (ص) به اين سخن افتخار مىكرد. گفته شده او حارث بن عامر بن نوفل گناهى انجام داده بود از پيامبر اكرم (ص) در مورد آن گناه سؤال كرد ايشان دستور دادند كفاره بدهد گفت ثروتم از دست رفت در راه كفارهها و مخارج عمومى از روزى كه داخل دين محمد (ص) شدهام أَ يَحْسَبُ أَنْ لَمْ يَرَهُ أَحَدٌ خيال مىكند كسى او را نديده كه از كجا بدست آورده و در چه راهى صرف نموده گفتهاند او دروغ مىگفت انفاقى
نكرده بود.
إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى انسان طغيانگر است وقتى بيند از پروردگار خود بىنياز شده با نيرو و قدرت و فاميلى كه دارد گفته اين قسمت تا آخر سوره در باره ابو جهل ابن هشام نازل شده إِنَّ إِلى رَبِّكَ الرُّجْعى
بسوى خدا است بازگشت هر چيز أَ رَأَيْتَ الَّذِي يَنْهى عَبْداً إِذا صَلَّىپ روايت شده كه ابا جهل گفت آيا محمد صلى الله عليه و آله صورت بر خاك مىگذارد در مقابل شما گفتند آرى. گفت به آن كس كه قسم مىتوان خورد سوگند ياد مىكنم كه اگر ببينم او را در سجده سر و گردنش را لگدمال مىكنم.
يك نفر گفت هم اكنون آنجا مشغول نماز است. ابو جهل روانه شد تا پاى بر روى گردن پيامبر صلى الله عليه و آله بنهد هنوز نزديك آنها نرسيده بود كه برگشت در حالى كه دستهاى خود را از ترس بر چهره گرفته بود گفتند چه شد؟ گفت بين من و او يك نهرى از آتش بود و ترس عجيبى و پر و بالهاى زيادى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود سوگند به آن كس كه جانم در كف اوست اگر به من نزديك شده بود ملائكه او را تكه تكه كرده بودند خداوند اين آيه را نازل كرد.
أَ رَأَيْتَ الَّذِي يَنْهى تا آخر سوره أَ رَأَيْتَ إِنْ كانَ عَلَى الْهُدى يعنى حضرت محمد صلى الله عليه و آله أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْوى يا امر به اخلاص و توحيد و ترس از خدا مىكرد اينجا يك جمله حذف شده و تقدير آن چنين است كيف يكون حال من ينهاه عن الصلاة چگونه بود، حال او را از نماز باز مىداشت أَ رَأَيْتَ إِنْ كَذَّبَ اگر دروغ بگويد ابا جهل وَ تَوَلَّى از ايمان روى برگرداند.
بيضاوى در باره آيه لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ منظور يهود و نصارى هستند كه كافر شدند به الحاد در مورد صفات خدا وَ الْمُشْرِكِينَ و بتپرستان مُنْفَكِّينَ جدا شدهاند از دين و آئينى كه داشتند يا وعده به پيروى حق دادهاند وقتى پيامبر براى آنها بيايد حَتَّى تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ منظور از بينه رسول است يا قرآن زيرا مبين و آشكاركننده حق است رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ اين جمله بدل از بينه است يا به تقدير مضاف يا مبتدا است يَتْلُوا صُحُفاً مُطَهَّرَةً مىخواند كتابهاى پاك را يا اخبار پاك دارند فِيها كُتُبٌ قَيِّمَةٌ نوشتههائى است در آنها مستقيم و ما تَفَرَّقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ متفرق نشدند اهل كتاب از آن وضعى
كه داشتند كه بعضى ايمان بياورند يا در دين خود ترديد پيدا كنند يا قرارى كه داشتند كه دست از كفر بر ندارند. إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّنَةُ وَ ما أُمِرُوا يعنى در كتابهايشان به آنچه در كتابها است إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ جز خدا را نپرستند و شريك براى او نگيرند. «حُنَفاءَ» منحرف از عقائد باطل باشند وَ يُقِيمُوا الصَّلاةَ وَ يُؤْتُوا الزَّكاةَ نماز بخوانند و زكات بپردازند ولى آنها تحريف كردند و عصيان نمودند وَ ذلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ اين دين و آئين مردمان پايدار است.
أَ رَأَيْتَ الَّذِي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ آيا ديدى كسى را كه تكذيب مىكرد روز جزا را يا اسلام فَذلِكَ الَّذِي يَدُعُّ الْيَتِيمَ اوست كه يتيم را به شدت مىراند در باره ابا جهل نازل شده كه وصى براى يتيمى بود با تن لخت پيش او آمد و تقاضا كرد از مال خودش چيزى بدهد كه بدن خويش را بپوشاند او را راند يا راجع به ابو سفيان است كه شترى را كشت يتيمى از او درخواست كرد با عصا بر پيكر او نواخت يا وليد بن مغيره و يا منافقى بخيل آمده است.پ مرحوم طبرسى مىنويسد: سوره جحد در باره گروهى از قريش نازل شده از قبيل حارث بن قيس سهمى و عاص بن وائل و وليد بن مغيره و اسود بن عبد يغوث و اسود بن المطلب بن اسد كه مىگفتند: در تمام كارهاى خود تو را شريك كنيم. تو يك سال خداى ما را بپرست و ما يك سال خداى تو را اگر آنچه تو آوردهاى خوب بود ما تو را شريكشدهايم و بهره خويش را از آن بردهايم، اگر آنچه ما داريم بهتر بود تو با ما شريكشدهاى و بهره خود را برداشتهاى. فرمود به خدا پناه مىبرم كه ديگرى را شريك او قرار دهم.
گفتند بعضى از خدايان ما را ببوس و به او احترام گذار تا پروردگار تو را بپرستيم و تو را تصديق كنيم. فرمود باشد ببينم خدايم در اين باره چه مىفرمايد، بعد اين سوره نازل شد، قُلْ يا أَيُّهَا الْكافِرُونَ.
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به جانب مسجد الحرام رفت و گروهى آنجا جمع بودند بالاى سر آنها ايستاد و اين سوره را تا آخر قرائت كرد ديگر آنها مايوس شدند و شروع به آزار او و اصحابش نمودند، ابن عباس گفته در همين مورد نازل شد أَ فَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجاهِلُونَ مرا امر مىكنيد كه جز خدا را بپرستم اى نادانان قُلْ يا أَيُّهَا الْكافِرُونَ منظورش يك گروه معينى است لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ بگو نمىپرستم خدايانى را كه شما
امروز مىپرستيد. وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ و نه شما بعد از اين خواهيد پرستيد آنچه من مىپرستم.پ گفته شده وجه تكرار جملات اينست كه قرآن به زبان عرب نازل شده و اعراب براى تفهيم و تاكيد معمول است كه جملات را مكرر مىكنند. معنى آيه اينست كه من نمىپرستم بتهاى شما را و نه شما مىپرستيد خداى مرا وقتى براى او شريك مىگيريد و بتها و چيزهاى ديگر را شريك او قرار دهيد زيرا عبادت براى خدا بايد خالص باشد وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ يعنى مانند شما عبادت نخواهم كرد در اين صورت (ما) مصدرى است وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ يعنى شما هم عبادت مرا نخواهيد كرد در اولى منظور معبود است و در دومى عبادت. لَكُمْ دِينُكُمْ وَ لِيَ دِينِ مرا پاداش دين خودم و شما را پاداش دين خودتان.
مضاف حذف شده (جزاء) يا براى شما همان كفر باشد و براى من توحيد و اخلاص كه اين جملات يك نوع تهديد است مانند اين جمله اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ هر چه مايليد انجام دهيد يا منظور از دين جزاء باشد «1».
توضيح: بيشتر آيات قرآن جنبه احتجاج و استدلال دارد اين آيات كه ما انتخاب كرديم بيشتر ظهور در احتجاج داشت با اينكه ما آيات زيادى را در بخش توحيد و عدل و معاد ذكر كرديم و به زودى بعضى از آيات با تفسير مفصلى در بخش احوالات پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله خواهد آمد.
