باب دوازدهم مگس، پشه، كك، زنبور، چسنه، شپش، كنه، كناريزه و مانند آنها

آيات قرآن مجيد

:1- البقره: راستى خدا را شرم نگيرد كه مثل زند به پشه يا بالاترش 26.پ 2- الحج آيا كسانى كه از مردميد، مثلى آورده شده بدان گوش كنيد راستى آنان كه در برابر خدا بخوانيد هرگز يك مگسى نيافرينند و گر چه همه براى آن گرد هم آيند، و اگر مگس چيزى از آنها ربايد در نيابدش از آن ناتوانند خواستار و خواسته شده و قدر خدا را چنانچه بايد ندانستند راستى خدا نيرومند و

 

عزيز است‏

تفسير

پ: (اينكه يك مثل آورده) يعنى براى توضيح حق مر بنده‏هاى مؤمنش را پشه باشد يا بالاتر و آن مگس است، پاسخ كسى است كه مثل زدن به مگس و عنكبوت و افروزش آتش و طوفان را مورد اعتراض و طعن ساخته بود.پ و در مجمع البيان است از امام صادق عليه السّلام همانا خدا مثل زده به پشه براى اينكه با خردى تنش همه عضو فيل را با آن بزرگى دارد و دو عضو فزون هم دارد (كه شرحش آيد) و خدا خواست با آن مؤمنان را آگاه كند بلطف آفرينش و هنر شگفت آور خود، بدان گوش هوش دهيد و انديشيد كه آنچه در برابر خدا خوانيد از بتها هرگز يك مگس هم نيافرينند گر چه با هم همدست شوند و اگر مگسى از آنها چيزى ربايد الخ يعنى پس چگونه توانا بر آفريده‏هاى ديگر باشند.پ و در كافى- 4: 543 فروع- از امام صادق عليه السّلام روايت كرده است كه قريش بتها را كه گرد خانه كعبه بودند با مشك و عنبر مى‏آلودند، يغوث برابر در بود و يعوق سمت راست كعبه و نسر سمت چپ و چون در آمدند براى يغوث بسجده افتادند و خم نميشدند و سپس برميگشتند به يعوق و از سوى چپ به نسر و آنگاه چنين تلبيه ميگفتند: لبيك اللهم لبيك لبيك لا شريك لك الا شريك هو لك، تملكه و ما ملك.

فرمود: وانگه خدا مگس سبزى فرستاد كه چهار بال داشت و همه آن مشك و عنبر را ميخورد، و خدا اين آيه را فرود آورد: آيا مردم مثلى زده شد- تا آخر آيه «وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ» يعنى خدا را چنانچه بايد بزرگ نداشتند يا چنانچه بايد او را نشناختند كه برايش شريك ساختند و دورتر چيزها را بنامش ناميدند.

 

اخبار باب‏

پ‏1- در كافى- 4: 364 فروع-: بسندى از امام ششم عليه السّلام كه باكى نيست بكشتن كك و شپش و پشه در حرم.پ 2- و از همان: بسندى از زراره كه از يكى از دو امام عليه السّلام پرسيدم از محرم كه پشه يا كك كه آزارش دهند بكشد؟ فرمود: آرى.پ 3- در تهذيب ج 9 ص 86 ط نجف-: بسندى از ابى بصير مرادى كه پرسيدم از امام ششم كه مگس افتاد در روغن و خوراك، فرمود: باكى ندارد بخور از آن روغن.پ 4- در سرائر: بسندى از جميل كه از امام ششم عليه السّلام پرسيدم از محرم كه پشه و ككها كه آزارش دهند بكشد؟ فرمود: آرى.پ 5- در علل- 3: 183-: بسندش تا ربيع صاحب منصور كه بامام ششم گفت در حالى كه دو بار مگس بدو نشسته و آن را رانده بود اى ابا عبد اللَّه براى چه خدا عز و جل مگس آفريده؟ فرمود تا جباران را بدان زبون سازد.پ 6- و از همان: بسندش از امام ششم عليه السّلام كه اگر مگس بخوراك مردم نمى‏نشست جز خوره دار ديده نميشد.پ 7- در طب الائمه- 106-: بسندش تا رسول خدا صلى اللَّه عليه و اله كه چون مگس در ظرف يكى از شماها افتد آن را در آن فرو برد، زيرا در يك بالش درمانست و در يكى زهر و او بال زهرناك را در نوشابه كند نه بال درمان را او را فرو بريد تا زيان نبينيد.پ و فرمود: اگر نبود كه مگس در خوراك مردم نشيند از آنجا كه ندانند همه خوره ميگرفتند.پ 9- در تهذيب ج 9 ص 83-: بسندش از عيسى بن حسّان كه نزد امام ششم بودم كه چسنه پيش آمد فرمود: دورش كن كه سوسكى است از

 

سوسكهاى دوزخ.

 [در اصناف مگس‏]

پ‏بيان: دميرى- 1: 222 حياة الحيوان- گفته: چسنه از گند زمين پديد گردد و با كژدم دوست است و چند نوع است: جعل، حمارقبان، بنات، وردان، حنطب كه نر آنها است و چسنه پر چس دهد.پ و ابن عدى از پيغمبر صلى اللَّه عليه و اله روايت كرده كه بايد مردم باليدن دوران جاهليت را وانهند و گر نه نزد خدا مبغوضترند از چسنه‏ها و قزوينى حكايت كرده كه مردى چسنه‏اى ديد و گفت خدا براى چه اين را آفريده زيبا است يا خوشبو؟ و خدا او را بزخمى گرفتار كرد و همه پزشكان از درمانش درماندند تا ترك معالجه كرد، و روزى آواز يك پزشك دوره گرد را شنيد كه در كوچه جار ميزد گفت: او را بياوريد تا مرا معاينه كند.

گفتند: از يك دوره گرد چه كارى برآيد با اينكه پزشكان استاد از درمانت درماندند، گفت بايد او را بياوريد، و چون آن زخم را ديد يك چسنه خواست و همه حاضران خنديدند و بيمار از گفته پيشين خود ياد آورد و گفت: آنچه خواهد برايش فراهم كنيد زيرا اين مرد بكار خود بينا است و آن را سوخت و خاكسترش را بزخم او پاشيد و بفرمان خدا به شد و بحاضران گفت: خدا ميخواست بمن بفهماند كه در پست‏ترين آفريده‏ها كميابترين داروها است.

و گفته: مگس معروف است، ارسطو گفته: مگس از همه چيز حريص‏تر است و پلك ندارد چون حدقه‏اش ريز است، و كار پلكها پاك كردن آينه حدقه است از گرد و خدا دو دست باو داده براى اين كار و از اين رو بينى كه دو دست را بديده كشد و آن رسته‏هاى بسيار است كه از گند پديد شوند.پ جاحظ گفته: ذباب در زبان تازيان بزنبور و همه انواع بعوض از پشه و كك و شپش و صواب و ناموس و پروانه و مورچه و مگس معروف گفته شود و مگس معروف هم چند دسته است، نغز، قمع، خازباز، شعراء، سگ مگس، مگس بستان مگس چراگاه، مگسى كه ميان مردم است از جفت‏گيرى پديد شود، و بسا از اجسامى‏

 

خود بخود پديد گردد، گفتند باقلاء پوسيد و كهنه يك جا مگس شود و از روزنه‏هاى آنجا بپرد و جز پوست بجا نماند.پ و از انس است كه پيغمبر صلى اللَّه عليه و اله فرمود: عمر مگس 40 شب است و همه مگسان در دوزخند جز مگس عسل گفتند: در دوزخ عذاب نكشند و دوزخيان را عذاب دهند،پ و از ابى امامه است كه پيغمبر صلى اللَّه عليه و اله فرمود: 160 فرشته بمؤمن گماشته‏اند تا آنچه را خود نتواند از از او برانند و از آنان هفت فرشته از او برانند چنانچه از كاسه عسل مگس را برانند در روز تابستان، و اگر براى شما با ديد شوند ببينيد كه بر هر دشت و كوه باشند و همه دهان گشودند، و اگر بنده يك چشم بهمزدن بخود واگذار شود شياطين او را بربايند.

تازيان مگس پروانه و دبر و مانندش را همه يكى شمارند و جالينوس گويد:

چند رنگ باشند: شتر مگسى دارد، گاو مگس ديگر دارد و مايه‏شان كرم ريزيست كه از تنشان برآيد و مگس شود و زنبور، و مگس آدميان از فضله پديد شوند بكمك وزش باد جنوب و از باد شمال سبك گردد و پراكنده شود و آن هم چون پشه خرطوم دارد.

و از كار شگفتش اينست كه بر سفيد فضله سياه كند و بر سياه سفيد، و بر بوته كدو ننشيند و از اين رو خدا آن را بر تن يونس روياند كه از شكم ماهى برآمده بود، و اگر مگس بر او مى‏نشست آزارش ميداد، و خدا تعالى مگس را از او دور كرد تا تنش سخت شد و بسيار پديد نشود مگر در جاهاى متعفن كه نخست از آن پديد گردد و آنگه از جفت‏گيرى، و بسا نر تا آخر روز بر پشت ماده بماند و از جانوران آفتابى است چون زمستان نهان باشد و تابستان آشكار.پ و بخارى و جز او روايت كردند كه پيغمبر صلى اللَّه عليه و اله فرمود، چون مگس در ظرف يكى از شماها افتاد بايد او را بچرخاند زيرا يك بالش درد است و يكى درمان و بالى كه درد دارد از آن خود را نگهدارد كه در خوراك افتد و آلوده كند و در

 

روايت نسائى و ابن ماجه است كه يك بالش زهر است و يكى درمان چون در خوراك افتد او را بچرخانيد زيرا زهر را پيش دارد و درمان را پس دارد.پ خطابى گفته: يكى از بى‏عقيده‏ها گفته: چگونه چنين شود، چگونه درد و درمان در دو بال مگس فراهم گردند؟ و چگونه اين را آموخته تا پر درد را پيش دارد و پر درمان را پس دارد، براى چه اين كار را كند؟ خطابى گفته: اين پرسش مردانى نادان يا نادانى بخود بند است زيرا هر كه خود را يابد و طبع هر جاندار را، داند كه ميان گرمى و سردى و رطوبت و خشكى در آنها جمع آورى شده و اينها با هم ضدّند و چون بهم برخورند نابود شوند و بيند كه خدا آنها را بهم الفت داده و وادار باجتماع كرده و نيروهاى جانور را كه زيست و بهى بدانها است از آنها ساخته است سزاوار است كه فراهم بودن درد و درمان را منكر نشود و در دو جزء از يك جانور.

و آنكه بمگس عسل الهام بخشيده تا خانه سازد و هنر عجيب پديد آرد و عسل بسازد در آن، و بمورچه الهام بخشيده تا قوت بدست آرد و پس انداز گزارد براى هنگام نيازش هم او است كه مگس را آفريده و او را رهنموده كه پرى پيش دارد و پرى پس گزارد، چون خدا خواسته آزمايش كند كه پايه پرستش است و امتحان نمايد كه ميدان تكليف است و او را در هر چيز حكمتى است و نمودى و ياد آور نشوند جز خردمندان- پايان- و من در مگس بررسى كردم و با بال چپش كه مناسب درد است خود را پرهيز دهد و بال راست مناسب درمانست و از حديث استفاده شود كه چون در مايع افتد آن را نجس نكند چون خون جهنده ندارد.

و اگر زنبور يا پروانه يا مگس عسل و مانندش در خوراك افتند آيا بايد آنها را در آنها فرو كرد، براى عموم قول آن حضرت صلى اللَّه عليه و اله «و چون ذباب در ظرف يكيتان افتاد» تا آخر حديث و همه اينها در زبان عرب ذباب باشند چنانچه پيش گفته شدپ و على عليه السّلام هم در باره عسل گفته «چشيده ذبابه است» و گذشت كه همه ذبابها

 

در دوزخند جز مگس عسل و همه را در ذباب ناميده و ظاهر اينست كه بايد همه را در آن فرو كرد جز مگس عسل كه مايه كشتن او گردد.پ و در شفاء الصدور و تاريخ ابن نجار است با سند كه بر تن پيغمبر صلى اللَّه عليه و اله و جامه‏اش هيچ مگس نمى‏نشست.

مگس ناداناتر آفريده است كه خود را بنابودى كشد و غرقه كند.

و گفته: پشه معروف همان فسافس باشند كه از نفس گرم پديد شوند و از بس بآدمى عاشق است چون بوى او را شنود خود را بر او افكندپ و در حديث طبرانى است بسندى خوب از ابى هريره كه اين دو چشمم ديدند و اين دو گوشم شنيدند كه رسول خدا هر دو دست حسن و حسين عليه السّلام را گرفته بود و دو پايش روى دو پاى پيغمبر صلى اللَّه عليه و آله و سلم بودند و پيغمبر صلى اللَّه عليه و اله ميفرمود: «حزقه، حزقه، ترقّ عين بقة» آن پسر بچه بالا ميرفت تا دو گام بر سينه رسول خدا صلى اللَّه عليه و اله نهاد آنگه بدو فرمود دهانت را باز كن و آنگه او را بوسيد و فرمود: هر كه دوستش دارد دوستش دارم، بزار هم با برخى از اين الفاظ آن را روايت كرده.

حزّقه يعنى ناتوان كه گام نزديك هم نهد، اين را بر سبيل شوخى و انس باو فرمود: و عين بقّه كنايه از ناتوانى چشم است يعنى چشمت چون چشم پشه است‏پ و از تاريخ ابن نجار است كه از ابن نباته كه شنيدم على بن ابى طالب عليه السّلام در خطبه‏اش ميفرمود: آدميزاده را پشه‏اى آزارد عرقى بگند آرد و يك گلوگيرى بكشد (حياة الحيوان 1: 11) و گفته: زنبور را دبر گويند و مگس عسل را هم بسا زنبور خوانند و جمعش زنابير است و دو رسته است كوهى و دشتى، كوهى در كوه نشيمن كند و بر درخت زندگى كند و رنگش بسياهى زند و آغاز آفرينشش كرمى است تا بدين صورت درآيد و در خاك خانه سازد چون خانه زنبور عسل و چهار در به سوى چهار باد براى آن بسازد و نيشى دارد كه با آن بگزد و خوراكش ميوه و گل است و نرش بزرگتر

 

از ماده است و دشتى آن سرخ است و لانه زير زمين سازد و خاك آن را مانند مورچه بدر آرد.پ در زمستان نهان گردد چون اگر پديد شود بميرد، و سراسر زمستان در خوابست چون مرده و براى زمستانش خوراك آماده نكند بخلاف مورچه، و چون بهار رسد و از سرما و بيخوراكى مانند چوب خشك شده خدا در پيكرش زندگى دمد و چون سال گذشته زندگى كند و اين روش او است و در اين نوع رسته‏ايست رنگارنگ و دراز پيكر پر حرص و پر خور.

بدنبال آشپزخانه‏ها رود و هر چه گوشت در آنها يابد بخورد و تنها ببرد و در درون زمين ساكن شود و در درون ديوارها و همه اين نوع از ميانه دو تا است از اين رو از درونش نفس نكشد، و چون در روغن فرو شود از جنبش بماند براى تنگ شدن سوراخهاى تنش و اگرش در سركه اندازند زنده شود و بپرد، و خوردنش حرام است و كشتنش مستحب‏پ و از انس روايت است كه هر كه زنبورى كشد سه حسنه بدست آرد.

ولى سوختن خانه‏هاشان بآتش مكروه است و از احمد پرسيدند از دود دادن خانه‏هاى زنبوران، گفت اگر از آزارش بترسند باكى ندارد و آن از سوختنش نزد من بهتر است (حياة الحيوان 2: 6 و 7) و گفته: دبر بفتح گروه زنبور عسل است، اصمعى گفته از لفظ خود مفرد ندارد و گفتند مفردش خشرمه است و در فائق است كه سكينه بنت الحسين عليه السّلام نزد مادرش آمد و خردسال بود و ميگريست باو گفت تو را چه شود؟ گفت زنبوركى بمن رسيد و مرا با نيش گزيد و آن را دبر خوانند چون تدبير ساخت عسل كند (حياة الحيوان 1: 237) در باره كك از قول جاحظ گفته: جانوريست كه مانند زنبور عسل ميپرد و مدتى دراز جفت‏گيرى كند و تخم نهد و جوجه دهد و نخست از خاك پديد گردد بويژه در جاهاى تاريك و در آخر زمستان و آغاز بهار قوت گيرد و گفتند شكل پيل دارد

 

و نيش كه با آن بگزد و خرطوم كه با آن بمكد و نبايد بدو بد گفت،پ چون انس از پيغمبر صلى اللَّه عليه و اله روايت كرده كه شنيد مردى به كك بد ميگويد، فرمود: دشنامش مده كه او پيغمبرى را براى نماز سپيده دم بيدار كرده.پ و در معجم طبرانى از على عليه السّلام روايت كرده كه در منزلى فرود آمديم و ككها ما را آزار دادند و بدانها دشنام داديم و رسول خدا صلى اللَّه عليه و اله و سلم فرمود: دشنامشان ندهيد كه خوب جانوريند زيرا شما را براى ذكر خدا بيدار كردند.پ و در دعوات مستغفريست از ابى ذر كه پيغمبر صلى اللَّه عليه و اله و سلم فرمود: چون كك تو را آزار داد كاسه‏اى آب برگير و هفت بار بدان بخوان وَ ما لَنا أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا- تا آخر آيه 12- ابراهيم سپس بگويد: اگر شما مؤمنيد شر و آزار خود را از ما بگردانيد سپس آن را گرد بسترت بپاش كه آسوده از شرشان شب را گذرانى و كشتن آنها براى محل و محرم مستحب است (حياة الحيوان 1: 87)

پ‏10- در كافى- 248- روضه: بسندش از امام ششم عليه السّلام كه خدا عز و جل چيزى خردتر از پشه نيافريده و جرجس خردتر پشه است و آنكه ما او را ولع خوانيم خردتر از جرجس است و عضوى در فيل نباشد جز كه در آن هست و دو بال از فيل بيشتر دارد.پ بيان: جوهرى گفته: جرجس همان قرقش است كه پشه‏هاى ريزند.

و ظاهر اينست كه حصر نسبت به پرنده‏هاست چون برخى جانوران از پشه هم خردترند «1»، مگر اينكه گفته شود پشه انواع بسيار خردى دارد كه هيچ جانورى از آنها خردتر نيست، و ولع در كتب لغت ذكر نشده و ظاهر اينست كه آنهم نوعى پشه است..

 

پ‏دميرى گفته: بعوض جانور خرديست جوهرى گفته: پشه است و آن اشتباه است و حق اينست كه اين دو تا دو نوعند يكى چون كنه است كه پاهاى كوتاه و ناپيدا دارد و رطوبتى در برون كه در عراق آن را جرجس خوانند.

جوهرى گفته: و آن لغتى است در قرقس و هم آن بعوض خرد است. پشه بر آفرينش پيل است جز كه اندام بيشتر دارد زيرا پيل چهارپا، يك خرطوم و دمى دارد و پشه با همه اينها دو پا بيش دارد و چهار بال، خرطوم پيل ميان پر است و خرطوم پشه ميان تهى و كشاننده و چون آن را به آرامى فرو كند خون را بكشد و بدرون خود ريزد و آن بجاى ناى او است، از اين رو سخت گزد و پوست كلفت را درد، و از الهام خدا بدو اينست كه چون بر تن آدمى نشيند با خرطومش سوراخ‏هاى عرق زير تن را جويد كه پوستش نازكتر است و خرطوم در آن فرو كند و خون مكد و پرخوريش تا آنجاست كه خون مكد تا بتركد و بميرد يا از پريدن بماند و نابود شود.

و از كار شگفتش اينست كه بسا شتر و چهارپايان ديگر را بگزد تا بكشد و در بيابان افتد و درنده‏ها و پرنده‏ها گردش آيند و هر كدام از آن خورند همان جا بميرند، و برخى پادشاهان جبار عراق با پشه شكنجه ميداد و كسى كه ميخواست بكشد برهنه ميكرد و دست و پا بسته در يك نيزار بيابانى مى‏افكند و بزودى كشته مى‏شد.پ و ترمدى از پيغمبر صلى اللَّه عليه و اله روايت كرده كه اگر جهان نزد خدا برابر بال پشه‏اى بود از آن بكافر نوشى از آب نميدادپ و از وهب بن منبه روايت است كه خدا پشه را بر نمرود فرستاد و لشكرش بيشمار گرد آمدند، و چون نمرود چنين ديد از قشونش جدا شد و بخانه رفت و در را بست و پرده‏ها انداخت و به پشت خوابيد و در انديشه بود كه پشه‏اى از سوراخ بينى او بمغزش رفت و شكنجه‏اش ميداد تا چهل روز بطورى كه سرش را بزمين ميكوفت، و عزيزتر كس آن بود كه بر سرش زند و مانند جوجه از آن فرو مى‏افتاد و ميگفت چنين مسلط كند خدا فرستاده‏هايش را

 

بر بنده‏هاش كه خواهد و آنگه هلاك شد. و جعفر بن محمّد عليه السّلام از پدرش روايت كرده كه رسول خدا بالين سر يك انصارى بملك الموت نگاه كرد و بدو فرمود: باين يار من نرمش كن كه مؤمن است و او گفت: من بهر مؤمن نرمش كنم هيچ خانواده نباشند جز آنكه هر روزى پنج بار آنها را باز رسم و اگر خواهم جان پشه‏اى را گيرم نتوانم تا فرمان خدا براى گرفتن آن برسد، جعفر بن محمّد فرمود بمن رسيد كه هنگام نمازها آنها را بررسى كند.

 

و از اين برآيد كه ملك الموت هر جانى را بگيرد، و پشه با اينكه خرد است خدا در جلو مغزش نيروى حافظه نهاده و در ميان آن نيروى انديشه و در دنبالش نيروى ياد و برايش حس ديد و بسيدن و بوئيدن آفريده و دهانى براى خوراك و سوراخى براى فضله كردن ساخته و شكم و روده‏ها و استخوانها بدو داده، فسبحان من قدّر فهدى و لم يخلق شيئا من المخلوقات سدى‏